Kulturë

Si zhduken gjuhët

Me humbjen e gjuhës humbasin edhe dijet.

Published

on

Nëse nuk botohen në gjuhën angleze studimet shkencore mbeten shpesh pa u vënë re pavarësisht sa të rëndësishme janë. Dhe kur gjuhët e vogla zhduken, bashkë me të humbasin edhe dije të vlefshme shkencore.

Tradicionalisht rezultatet e kërkimeve shkencore publikohen në gjuhën angleze në revista shkencore.

Kjo është mënyra e vetme për tu perceptuar nga publiku, sepse sot gjuha angleze është gjuha e komunikimit të gjithë botës. Kush kërkon që të bëjë diçka me dije ose të informojë në nivel ndërkombëtar, e bën këtë gjë me gjuhën angleze.

Megjithatë jo të gjitha rezultatet e kërkimeve shkencore publikohen në gjuhën angleze, kështu që këto zbulime ose analiza nganjëherë shumë të rëndësishme nuk vihen re, gjë që është tragjike! Njohuritë dhe ekspertizat rajonale nuk transmetohen tek të tjerët dhe mund të humbasin përgjithnjë.

Njohuri të pa vëna re mbi biodiversitetin  

Sa pasuruese mund të jetë përfshirja edhe e këtyre rezultateve kërkimore, e tregon një ekip ndërkombëtar me 60 studiues që drejtohen nga Universiteti i Queenslandit. Ky ekip pa analizuar 466 gazeta shkencore në gjuhën joangleze nga fusha e ekologjisë dhe mbrojtjes së natyrës, të botuara në 16 gjuhë që vijnë nga 38 rajone të botës. Rezultati i studimit të tyre, që natyrisht është publikuar në gjuhën angleze, thotë shumë qartë se punimet shkenore që botohen në gjuhë të tjera dhe për këtë arsye edhe janë injoruar deri tani, mund të ndihmojnë pa dyshim për të mbrojtur më mirë shumëllojshmërinë biologjike të tokës.

Fitimi i njohurive është i matshëm

Puna nuk është vetëm tek perceptimi dhe vlerësimi i njohurive ekzistuese, që mund të përmbajë shumëllojshmërinë, por edhe me kuantitetin e pastër të fushave kërkimore: Rezultati i studimit thotë se nëse në studimet për mbrojtjen e natyrës përfshihen edhe gjuhët e tjera, atëherë sipërfaqja gjeografike e studiuar rritet me 25 përqind.

Edhe numri i llojeve të kafshëve që studiohen rritet në mënyrë të konsiderueshme: tek amfibët me pesë përqind, tek gjitorët me nëntë përqind dhe tek zogjtë me 32 përqind. 

Edhe studimet e botuara në gjuhën gjermane mbeten  

Studimet e botuara në gjuhën gjermane i ka vlerësuar dr. Kerstin Jantke nga CEN, Qendra për studimet e tokës dhe qëndrueshmërisë në Universitetin e Hamburgut. Ajo ka parë 2756 artikuj shkencor të botuar në tre revista ekologjie nga viti 1965 deri në vitin 2019. Vetëm në këto publikime në gjuhën gjermane janë studiuar 65 masa efektive për mbrojtjen e natyrës për ruajtjen e nëntë llojeve të reja amfibesh, 64 lloje gjitarësh dhe 217 lloje zogjsh. “Por këto njohuri kanë qenë të paarritshme për shkencën ndërkombëtare,” thotë Jantke. “Për t’i bërë rezultatet të arritshme në gjithë botën, ato janë futur në një bank të dhënash me akses të hapur. Kjo bankë të dhënash përmban përmbledhje të të gjitha studimeve të kontrolluara në 16 gjuhë të botës, një projek gjigand!” 

Gjuha transporton njohuri shërimi 

Rezultate të rëndësishme studimi, që janë botuar në gjuhë të mëdha, por jo në gjuhën angleze, mbeten shpesh pa u vënë re. Më dramatike situata është kur kemi të bëjmë me njohuri që jepen vetëm në gjuhët që fliten krahasimisht nga pak njerëz. Sidomos kur një pjesë e madhe e studimeve në gjuhë të tjera vijnë nga rajonet e Amerikës Latine, ku biodiversiteti është shumë i rrezikuar. “Edhe njohuritë që dalin nga dijet indigjene, Indigenous Knowledge, shpesh nuk publikohen në gjuhen angleze. Por nëse ne i injorojmë ato, atëherë humbasim shumë nga mbrojtja e suksesshme e klimës dhe natyrës,” thotë Kerstin Jantke. “Ne duhet t’i përdorim këto dije dhe jo t’i harrojmë.”

Një studim i Universitetit të Zyrihut ka treguar kohët e fundit, sa ngushtë janë të lidhura njohuritë ekzistuese për botën bimore në Amerikën Latine me gjuhët indigjene në rrezik.

Sipas studimit, 75 përqind e përdorimit të bimëve medicinale njihet vetëm në një gjuhë.

Për studimin e botuar sigurisht në gjuhën angleze, analizohen 645 lloje bimësh të zonave veriperëndimore të Amazonës dhe përdorimet e tyre mjekësore, sipas transmetimit gojor të bërë në 37 gjuhë. Në këtë territor njohuritë për bimët shëruese ishin madje 91 përqind në vetëm një gjuhë të vetme.

Me humbjen e gjuhës humbasin edhe dijet 

Meqenëse tek popujt autokton dijet transmetohen vetëm me gojë, me zhdukjen e gjuhës humbasin pa kthim edhe njohuritë mjekësore e fituara me breza të tërë.

“Sa herë që zhduket një gjuhë, zhduket edhe një zë që flet, një mundësi për t’i dhënë kuptim realitetit, zhduket një mundësi për të bashkëvepruar me natyrën, zhduket një mundësi për të përshkruar dhe emëruar kafshët dhe bimët,” thotë Jordi Bascompte, studiues në sektorin e biologjisë evoluese dhe ambientit në Universitetin e Zyrihut.

Në gjithë botën aktualisht 42 përqind e rreth 7 mijë gjuhëve ekzistuese janë në rrezik zhdukjeje. Sipas Organizatës për studimin e gjuhëve, SIL International, vetëm në Brazil, ekzistojnë sot vetëm 160 gjuhë nga 1000 gjuhët indigjene që fliteshin para ardhjes së portugezëve në vitin 1500.

Duhen ruajtur shancet për medikamentet e reja 

Kështu zvogëlohen edhe shancet për zbulimin e medikamenteve të ardhshme, vëren në studim Bascompte nga Universiteti i Zyrihut. Sepse edhe sot shumë medikamente fitohen nga bimët medicinale. Si për shembull acidi acetilsalicik që futet në medikamentet për dhimbjen e kokës, përbërësi aktiv i të cilave gjendet tek shelgjet e bardha (Salix alba L.), ose morfina që prodhohet nga lulekuqet, (papaver somniferum).

Në mënyrë që ky potencial të mos humbasë duhet që të mbrohen si llojet e bimëve ashtu edhe dijet për forcën shëruese të bimëve. Shumëllojshmëria biologjike dhe ajo kulturore janë të pandashme nga njëra tjetra.

“Ne nuk mund ta injorojmë këtë ndërthurje dhe të mendojmë vetëm për bimët ose vetëm për kulturën,” thotë Bascompte duke pasur parasysh humbjen e diversitetit të llojeve. “Ne njerëzit jemi shumë të zotë të homogjenizojmë kulturën dhe natyrën, dhe të bëjmë që natyra të duket pak a shumë njëlloj kudo.”

Rol qendror në shkollat indigjene 

Meqenëse që prej periudhës së kolonalizmit gjuha sunduese në Brazil është gjuha portugeze, shumë prindër indigjen kanë hequr dorë nga gjuha e nënës për t’i përgatitur fëmijët që të kenë sukses në shoqëri. “Nga pikëpamja shkencore një gjuhë është në rrezik nëse njerëzit ndalojnë së foluri në gjuhën e nënës me fëmijët e tyre,” thotë Luciana Sanchez Mendes, një linguiste e specializuar në gjuhët indigjene.

Një rol të rëndësishëm në ruajtjen e shumëllojshmërisë biologjike dhe kulturore në Brazil luajnë shkollat indigjene nëpër fshatra, ku fëmijët mësojnë si në gjuhën portugeze ashtu edhe në gjuhën fillestare të komunitetit.

UNESCO bën thirrje për dekadën e aksioneve

“Ekziston një botë tjetër përveç asaj angleze,” thotë Bascompte. “Aty fliten gjuhë të cilat ne na pëlqen t’i harrojmë, gjuhë që fliten nga njerëz të varfër apo të panjohur, që nuk luajnë ndonjë rol në nivel kombëtar, që nuk ulen në tavolinën e organeve të caktuara, tek Kombet e Bashkuara, apo vende të ngjashme.

Për të ruajtuar gjuhët e vlefshme indigjiene dhe për t’i ringjallur ato, UNESCO e ka shpallur dhjetëvjeçarin nga 2022 deri më 2032, dekadën e gjuhëve indigjene.

Ne duhet të përpiqemi ta përdorim këtë thirrje të Kombeve të Bashkuara për të rritur vetëdijën për shumëllojshmërinë kulturore dhe për t’u bërë të ndërgjegjshëm sa të lumtur duhet të jemi që jemi pjesë e kësaj shumëllojshmërie të mrekullueshme.”/DW

Magazinë

Robbie Williams vuan sërish nga depresioni: Mendova se isha shëruar

Published

on

Robbie Williams, kohët e fundit zbuloi se ai sërish po vuan nga depresioni. Këngëtari britanik u diagnostikua për herë të parë me depresion në të njëzetat e tij, kur po luftonte me varësinë mes famës botërore.

Me fillimin e vitit 2025, mbeti i hutuar se problemet e shëndetit mendor ishin kthyer sepse mendonte se nuk do t’i ndodhte atij.

“Viti filloi me disa probleme të shëndetit mendor, të cilat nuk i kam pasur për një kohë shumë, shumë të gjatë. Isha e trishtuar, në ankth, në depresion. Kanë kaluar rreth dhjetë vjet. Mendova se u shërova. Mendova se ky ishte fundi i historisë sime dhe thjesht do të shëtisja nëpër këtë vend të mrekullueshëm. Kështu që të kthehesha ishte thjesht konfuze”, tha Williams.

Ndryshe, këngëtari 51-vjeçar pranoi në fund të vitit të kaluar se nuk po i përballonte mirë disa situata jetësore. Ai më parë zbuloi se nëna e tij Janet ishte diagnostikuar me demencë, katër vjet pasi babai i tij Pete u diagnostikua me sëmundjen e Parkinsonit.

Në një koment për prindërit e tij, Robbie tha se nuk dinte si të merrej me situatën tepër të komplikuar.

“Është e vërtetë që jam i zënë, nuk po e trajtoj situatën ashtu siç duhet. Nuk di vërtet si ta bëj, është gjë e ndërlikuar. Megjithatë, më mirë të mos hyj në detaje. Le ta themi: “Jemi të gjithë qenie njerëzore, me vështirësitë tona, e po përpiqem të përballem me të miat”, tha Robbie.

Përndryshe, Robbie dhe gruaja e tij Ayda, 45 vjeçare, kanë shumë për të luftuar pasi Ayda gjithashtu zbuloi së fundmi se kanceri i qafës së mitrës së nënës së saj Gwen është rikthyer, pas betejave me kancerin e gjirit dhe një diagnozë të sëmundjes së Parkinsonit dhe lupusit.

Continue Reading

Kulturë

Ndahet nga jeta themeluesja e Estradës së Vlorës, Meliha Ferra

Published

on

Në ditën e 8 prillit të vitit 2025, një lajm i trishtuar ka zbritur mbi skenën e artit shqiptar: aktorja e njohur dhe themeluesja e Estradës Profesioniste të Vlorës, Meliha Ferra, ka ndërruar jetë. Një humbje e madhe për kinematografinë dhe teatrin shqiptar, për të cilat ajo ka kontribuar pa kursim dhe me një pasion të jashtëzakonshëm gjatë gjithë jetës së saj.

Meliha Ferra ka qenë një figurë e pazëvendësueshme e artit skenik shqiptar, e cila me guxim dhe vendosmëri hodhi themelet e një shkolle të re artistike në qytetin e Vlorës, duke bërë të mundur lindjen e një tradite të re të humorit dhe teatrit të shfaqur në skenë. Ajo ishte një nga aktoret e para që sfidoi normat e kohës, duke ngjitur skenën me shfaqjen e paharruar “Kalon turjela nëpër bucela”, një ngjarje që ndihmoi në hapjen e rrugës për artin e humorit në qytetin bregdetar, kur vajzat ishin të pakta që guxonin të ngjiteshin në skenë dhe të ballafaqoheshin me dritat e forta të reflektorëve.

Ajo ka qenë simbol i forcës dhe i pasionit për teatrin dhe ka lënë një shenjë të thellë në kujtesën e publikut shqiptar. Me talentin e saj të jashtëzakonshëm dhe me një forcë të veçantë, Meliha arriti të fitojë zemrat e miliona shikuesve dhe të meritojë respektin e kolegëve të saj. Për shumë vite, ajo ka interpretuar përkrah bashkëshortit të saj, aktorit të shquar të humorit Myqerem Ferra, duke krijuar një bashkëpunim të mrekullueshëm dhe duke dhuruar shqiptarëve emocione dhe buzëqeshje të pafundme. Çifti Ferra do të mbahet mend si një dyshes artistikë që i solli publikut shqiptar momente të paharrueshme, duke u bërë kështu pjesë e pandashme e historisë së humorit dhe teatrit në Shqipëri.

Meliha Ferra ka lënë pas një trashëgimi të pasur dhe një ndikim të fuqishëm në kulturën shqiptare, duke u bërë një emër i shquar i skenës dhe një model i guximit dhe i pasionit për artin. Vepra e saj dhe kontributi i saj në ngritjen e Estradës së Vlorës do të mbeten gjithmonë në memorien e shqiptarëve, si një dëshmi e përpjekjes dhe dashurisë së pafund për teatrin dhe artin skenik.

Përmes punës së saj, Meliha Ferra na ka dhënë një mesazh të qartë: arti është një formë e pafund e komunikimit dhe shërimit, që mund të prekë zemrat dhe shpirtin e çdo njeriu. Pas vdekjes së saj, ajo do të kujtohet si një aktore e jashtëzakonshme dhe një themeluese e një epoke të artit shqiptar, që me çdo hap që hapi në skenë, ndihmoi në formësimin e një pasurie të paharrueshme kulturore për brezat që do të vijnë.

E paharruar do të mbetet, gjithmonë, Meliha Ferra, ylli që ndriçoi skenën e Vlorës dhe shpërndau dritën e artit në zemrat e shqiptarëve./UBTNews/

 

Continue Reading

Kulturë

Tregu global i artit pëson rënie prej 12% për shkak të pasigurisë ekonomike

Published

on

Tregu global i artit ka pësuar një rënie prej 12% në vitin 2024, duke arritur në rreth 57,5 miliardë dollarë, sipas Raportit të Tregut të Artit të publikuar nga banka zvicerane UBS dhe Art Basel. Kjo rënie e konsiderueshme pason një tkurrje prej 4% në vitin 2023, duke reflektuar pasigurinë ekonomike dhe tensionet e rritura gjeopolitike që kanë pasuar në vitet e fundit.

Raporti tregon se tregu kinez ka pësuar tkurrjen më të madhe, me një rënie prej 31% në terma vjetore. Kina, e cila dikur ishte një forcë në rritje në tregtinë globale të artit, ka rënë në vendin e tretë pas Britanisë së Madhe, e njohur për shtëpitë e mëdha të ankandeve si Sotheby’s dhe Christie’s.

Në krahasim, SHBA-ja mbetet lojtari dominues, duke zënë 43% të totalit të tregut botëror të artit, ndërsa Britania e Madhe pason me 18%, dhe Kina tani ka zbritur në 15%.

Ky sondazh u krye para shpërthimit të përçarjeve ekonomike globale të fundit, përfshirë rënien e mprehtë të tregut të aksioneve dhe rritjen e tarifave të shpallura nga presidenti amerikan, Donald Trump, të cilat priten të ndikojnë më tej në besimin dhe modelet e shpenzimeve në vitin 2025./UBTNews/

Continue Reading

Magazinë

Ja cilët janë 11 filmat më të mirë për të shikuar gjatë muajit prill

Published

on

Ky prill ofron një shumëllojshmëri filmash për çdo shije, nga dramave të thella dhe fantastiko-shkencore, deri te komeditë dhe filma për fëmijë.

Ja një përmbledhje e disa prej filmave më të mirë që mund të shijoni këtë muaj:

The Shrouds

Regjisori i njohur David Cronenberg sjell një dramë fantastiko-shkencore të mbushur me tensione psikologjike dhe tmerre trupore. Vincent Cassel luan rolin e Karsh, një shpikës që krijon sisteme kamerash që mund të varrosin kufoma, dhe filmi eksploron humbjen dhe përballjen me të. Pavarësisht elementëve të tmerrit, filmi është një reflektim i thellë mbi dhimbjen dhe humbjen.

On Swift Horses

Një romancë epike e periudhës e drejtuar nga Daniel Minhan, ku Daisy Edgar-Jones dhe Will Poulter luajnë në një histori që përfshin dashurinë, identitetin dhe marrëdhëniet e homoseksualëve, në një sfond të kalifornisë së viteve 1950. Ky film është një vështrim emocionues dhe ndihmon për të kuptuar më mirë pasionet dhe përpjekjet për të gjetur veten.

The Legend of Ochi

Një film aventuresk për familjen, i frymëzuar nga klasiket e viteve ’80, ku Willem Dafoe luan një fermer që kërkon përbindëshat Ochi në një ishull të largët. Përdorimi i kukullave praktike dhe ndërtimi i një bote fantastike pa CGI është një nga elementet më tërheqëse të këtij filmi.

Sinners

Ryan Coogler, regjisori i “Black Panther”, sjell film gotik të frikshëm me Michael B. Jordan që luan dy vëllezër binjakë që përballen me vampirë në një qytet të vogël të Luizianës në vitet 1930. Ky film kalon mes shumë zhanreve e sjell përzierje unike të filozofisë dhe horrorit.

Drop

Thriller me tension të lartë, ku Meghann Fahy luan një nënë që përballet me kërcënime të paparashikuara gjatë një darke në një restorant të luksit. Ky film është përvojë stresuese që mbush me adrenalinë dhe është i shkëlqyer për ata që duan thrillere të ngarkuara emocionalisht.

Warfare

Ky film i drejtuar nga Alex Garland sjell një përshkrim të ashpër të luftës dhe është një eksperiencë cinematografike që përfshin mundimin dhe dhimbjen e një beteje të drejtpërdrejtë. I fokusuar në një luftë të vërtetë, ky film është një udhëtim i gjatë emocional dhe vizual.

One to One: John & Yoko

Ky dokumentar tregon historinë e John Lennon dhe Yoko Ono gjatë vitëve ’70 në New York. Regjisori Kevin Macdonald përdor intervista dhe pamje të arkivuara për të ndihmuar të kuptuar lidhjen e tyre dhe angazhimin për kauzat politike dhe sociale.

G20

Një thriller aksion që ngjan me “Die Hard”, por në një samit G20, ku Viola Davis luan Presidenten e SHBA që lufton kundër terroristëve që marrin peng liderët e botës. Ky film përmban shumë aksion dhe momente dramatike që mbajnë shikuesin të ngjitur në ekran.

A Minecraft Movie

Bazuar në një lojë video të famshme, “A Minecraft Movie” është aventurë për fëmijë me Jack Black dhe aktorë tjerë si Jason Momoa. Ky film përmban shumë ngjyra e efekte CGI, është përshtatje interesante e një bote virtuale që tërheq si fëmijët, ashtu dhe të rriturit.

Sacramento

Një komedi indie që ndjek dy miq që përballen me ndryshimet në jetën e tyre. Michael Cera dhe Michael Angarano luajnë rolet kryesore në këtë film që shqyrton marrëdhëniet dhe ndryshimet që ndodhin ndërkohë që përpiqen të kuptojnë veten dhe botën rreth tyre.

The Wedding Banquet

Ky është ribërje moderne e filmit të Ang Lee nga 1993. I përshtatur nga Andrew Ahn, ky film trajton një martesë të rreme për arsye praktike, por që sjell pyetje mbi angazhimin dhe familjen, duke ofruar ndihmë për të kuptuar si ndodhin ndryshimet dhe si ne krijojmë familjet tona.

Continue Reading

Të kërkuara