

Kuriozitete
Pesë qytetet e famshme të lashtësisë, që sot nuk ekzistojnë
Falë arkeologëve, humbja një qyteti është sot më e lehtë të studiohet.
Published
3 years agoon
By
UBT newsDuket si diçka e pabesueshme, që një qytet i tërë mund të pushojë një ditë së ekzistuari.
Një metropol i sofistikuar i artit, arkitekturës, mbretërve, mbretëreshave, ushqimit dhe tokës bujqësore, mund të lulëzojë për shekuj dhe më pas papritur, për arsye nganjëherë misterioze, të humbasë në pluhurin e kohës.
Por falë arkeologëve, humbja pa nam e nishan e një qyteti (gjithnjë nëse nuk bëhet fjalë për Atlantidën) është sot më e lehtë të kuptohet e studiohet se kurrë më parë. Kjo pasi sot studiuesit janë shpesh në gjendje të zbardhin arsyet që i dhanë formë disa prej qyteteve të lashta dhe më të iluminuara në botë.
Pompei
Ishte gati mesdita e 24 gushtit të vitit 79 pas Krishtit, kur qyteti i lulëzuar i Pompeit afër Napolit të sotëm në Itali, u varros nën hirin dhe gazrat helmuese të malit vullkanik të Vezuvit. Qyteti është sot një nga sitet më të rëndësishme arkeologjike në botë, pasi shtresat e hirit e ruajtën me shumë saktësi reliket e qytetit dhe banorëve të tij.
Keitlin Baret, arkeologe në Universitetin Kornell, që ka kaluar shumë kohë duke gërmuar në zona të Pompeit, mbetjet na mësojnë shumë mbi historinë e njerëzimit. Gati 2000 trupa janë gjetur në Pompein e lashtë, shpesh në momentet kur u përpoqën deri në fund për t’i shpëtuar vdekjes.
“Këto janë kujtime të brendshme, jo vetëm të dhimbjes së momenteve të tyre të fundit, por edhe të humanizmit të tyre” thotë Baret. Por përpara vdekjes dhe shkatërrimit të asaj dite të tmerrshme, Baret thotë se Pompei kishte qenë një qytet i gjallë dhe i pasur.
Ajo thekson se kopshtet ishin një “vend prodhimi dhe rekreacioni”. Mostrat e tokës tregojnë se rrushi dhe ulliri kultivoheshin shpesh me gjasë nga skllevër të aftë. Qyteti ishte i njohur si shumë kozmopolit, pasi banorët e tij shkonin për pushime në Egjipt, dhe kjo sipas Baret, përshkruhet në mozaikë të përpunuar brenda shtëpive të pasura të Pompeit.
Persepolis
I vendosur në Iranin jugperëndimor, qyteti antik i Persepolis u themelua në vitin 518 para Krishtit nga Dari i Madh, i njohur si një nga sundimtarët më të rëndësishëm të dinastisë Akamenide. Pallati mbretëror ishte një kryevepër arkitekturore në mesin e shkretëtirës.
Por arritja më e madhe e qytetit antik, ishte sistemi i tij i ujitjes nëntokësore i quajtur qanat. Sipas ekspertëve, pjesa më e madhe e suksesit të perandorisë i detyrohet menaxhimit të kujdesshëm të ujit. Në fakt, qanat është ende në përdorim sot. Mjerisht, qyteti u dogj i gjithi në vitin 330 para Krishtit, kur Aleksandri i Madh e pushtoi dhe e shkatërroi.
Mesa Verde
Midis viteve 550-1281 pas Krishtit, në shkretëtirat jugperëndimore të Kolorados së sotme në SHBA, një popullsi prej mbi 3.000 banorëve, gdhendën disa nga banesat shkëmbore më të ndërlikuara që gjenden në Amerikën e Veriut.
Këto strukturat variojnë në madhësi nga 1 deri në 150 dhoma. Banesat dhe arkitektura e këtyre shtëpive prej guri janë mbresëlënëse ende sot, thotë Skot Ortman, antropolog në Universitetin e Kolorados.
Por sipas tij edhe më madhështor ishte arti që ata lanë pas. “Virtuoziteti dhe ngjyrosja e pikturave në qeramikën e tyre, është vërtet shumë e bukur. Artet e tekstilit ishin gjithashtu të dekoruara shumë mirë, bashkë me sandalet e endura imët”- thotë Ortman.
Kjo tregonte një shoqëri që e shijonte shumë kulturën dhe artet. Qytetërimi lulëzoi deri pak para shekullit XIV-të. Ortman thotë sot gjenden ende shenja të shpërbërjes së një shoqërie të suksesshme me gjasë, për shkak të një thatësire të zgjatur që shkaktoi një luftë midis njerëzve.
Kartagjena
E vendosur në periferi të Tunizit në Tunizi, Kartagjena është një perlë legjendare e antikitetit. Qyteti ishte shtëpia e Hanibalit , i konsideruar gjerësisht si një nga komandantët ushtarakë më të mëdhenj që ka parë ndonjëherë bota. Thuhet se ai udhëtoi me elefantë nëpër Alpe për të luftuar kundër ushtrive romake, teksa synonte pushtimin e Romës.
I themeluar nga fenikasit në shekullin IX Para Krishtit, qyteti i madh i vendosur në Gjirin e Tunizit u rrafshua gjatë Luftërave Punike në vitin 146 para Krishtit. Më vonë u rindërtua nga romakët, por pak ka mbetur nga rrënjët e tij të hershme fenikase.
Në qytetin e rindërtuar, cisternat dhe akuiferët e mëdhenj romakë mbanin ujë që përdorej në banjat publike të përpunuara që ishin të pajisura me sauna, pishina dhe më shumë se 100 dhoma prej mermeri. Më vonë, edhe qyteti i ndërtuar nga romakët do të binte pas pushtimit nga arabët në shekullin e VII.
Tikal
Ky qytet i lashtë, i fshehur në pyjet tropikale të Guatemalës, ishte një metropol i lulëzuar midis viteve 200-900 pas Krishtit, derisa u braktis duke lënë pas rrënojat e tij mistike. Në kulmin e tij në periudhën e vonë klasike (vitet 600- 900 pas Krishtit), qyteti ka të ngjarë të ketë pasur një popullsi prej 40.000-60.000 banorësh.
Stefën D. Hjuston, arkeolog në Universitetin Braun, thotë se qyteti ishte në gjendje të kishte një popullsi aq të madhe për shkak të bujqësisë së zhvilluar në tokat kënetore që e rrethonin. Sot, studiues si Hjuston përdorin një teknologji të re të quajtur LiDAR për të kërkuar strukturat antike në qytetin e humbur. LiDAR përdor lazerin pulsues nga avioni, për të identifikuar reliket e lashta të varrosura nën tokë. Dhe ato janë të shumta. “Pallatet e përhapura, tregojnë qendrat e tij të qeverisjes, si dhe piramidat kushtuar perëndive të lashta, dhe atyre që strehonin mbetjet e mbretërve të mëdhenj të qytetit”-thotë Hjuston.
Por rreth shekullit IX pas Krishtit, qyteti i madh u braktis. Një studim i publikuar vitin e kaluar në “Scientific Reports”, teorizon se arseja kryesore mund të ketë qenë ndotja e ujit të pijshëm, për shkak të algave toksike të gjetura në rezervuarët e lashtë. / Discover Magazine – Bota.al
Kuriozitete
Këto janë dy periudhat e jetës sonë kur plakemi më shpejt
Published
2 days agoon
June 21, 2025By
UBT News
Plakja mund të duket si proces i ngadaltë dhe gradual por jo gjithmonë është kështu, zbulojnë studimet e fundit.
Nëse një mëngjes zgjoheni, shikoni veten në pasqyrë dhe mendoni se plakja është përshpejtuar papritur, mund të mos jeni duke imagjinuar gjëra.
Sipas një studimi të fundit mbi ndryshimet molekulare që lidhen me plakjen, njerëzit përjetojnë dy shpërthime të mëdha ndryshimesh, një në moshën mesatare 44 vjeç dhe tjetrin në moshën mesatare 60 vjeç.
“Ne nuk po ndryshojmë gradualisht me kalimin e kohës — ndodhin disa ndryshime vërtet dramatike”, shpjegoi gjenetisti Michael Snyder nga Universiteti i Stanfordit në gusht 2024, kur u botua studimi.
“Sipas të dhënave, mesi i të 40-ave është një periudhë e ndryshimeve të mëdha – ashtu si edhe fillimi i të 60-ave. Dhe kjo vlen pavarësisht se cilën klasë molekulash shqyrton,” thuhet në studim.
Plakja është një proces kompleks dhe lidhet me rritjen e rrezikut për sëmundje të ndryshme. Snyder dhe kolegët e tij studiuan biologjinë e plakjes për të kuptuar më mirë se çfarë ndryshimesh ndodhin dhe si mund të zbuten ose të trajtohen më mirë këto gjendje.
Ata ndoqën një grup prej 108 të rriturish, që dhanë mostra biologjike çdo disa muaj për disa vite. Vëzhgimet treguan se për disa gjendje, si sëmundja e Alzheimerit dhe sëmundjet kardiovaskulare, rreziku nuk rritet në mënyrë të qëndrueshme, përshkallëzohet ndjeshëm pas një moshe të caktuar.
Studiuesit analizuan biomarkuesit e plakjes për të identifikuar ndryshime të mundshme përkatëse, duke përdorur mostrat, identifikuan lloje të ndryshme biomolekulash, përfshirë ARN, proteina, lipide dhe taksona nga mikrobioma e zorrëve, lëkurës, hundës dhe gojës – gjithsej 135,239 tipare biologjike.
Çdo pjesëmarrës dha 47 mostra gjatë një periudhe 626 ditë, një pjesëmarrës i vetëm dha deri në 367 mostra. Kjo gjeneroi mbi 246 miliardë pika të dhënash, të cilat studiuesit i analizuan për të identifikuar modele të ndryshimeve. Studimet kanë vërejtur ndryshime jolineare në bollëkun molekular që lidhen me plakjen te minjtë dhe njerëzit. Studimet mbi mizat e frutave, minjtë dhe peshqit zebra kanë konfirmuar proces të vazhdueshëm dhe gradual plakjeje.
Schneider dhe kolegët e tij vërejtën ndryshime shumë të qarta në bollëkun e shumë llojeve të ndryshme molekulash në trupin e njeriut në dy faza të veçanta.
Rreth 81% e të gjitha molekulave të studiuara treguan ndryshime të rëndësishme në një ose të dyja këto faza. Kulmi i parë ndodhi në mesin e të 40-ave dhe i dyti në fillim të të 60-ave, me profile të ndryshme për secilën fazë. Në mesin e të 40-ave u vunë re ndryshime në molekulat që lidhen me metabolizmin e lipideve, kafeinës dhe alkoolit, si dhe me sëmundjet kardiovaskulare dhe funksionimin e lëkurës e muskujve.
Në fillim të të 60-ave, ndryshimet përfshinin metabolizmin e karbohidrateve dhe kafeinës, sëmundjet kardiovaskulare, funksionin e lëkurës dhe muskujve, sistemin imunitar dhe funksionin e veshkave.
Kulmi i parë, në mesin e të 40-ave, është koha kur shumica e grave përjetojnë menopauzën ose perimenopauzën. Studiuesit e përjashtuan këtë si faktor kryesor, pasi edhe burrat përjetuan ndryshime të ngjashme molekulare në të njëjtën moshë.
“Kjo sugjeron se, edhe pse menopauza mund të kontribuojë në ndryshimet e vërejtura tek gratë, ka faktor tjerë të rëndësishëm që ndikojnë në këto ndryshime, si tek burrat ashtu tek gratë,” shpjegoi autorja Xiaotao Shen, ish-studente në Stanford dhe në Universitetin Teknologjik Nanyang në Singapor.
“Identifikimi dhe studimi i këtyre faktorëve duhet të jetë një përparësi për kërkimet e ardhshme.” Studiuesit theksojnë se madhësia e mostrës ishte relativisht e vogël dhe përfshinte individë të moshës nga 25 deri në 70 vjeç.
Studimet e ardhshme pritet të thellohen në këtë fenomen, duke e analizuar më hollësisht dhe në një grup më të gjerë pjesëmarrësish, për të kuptuar më mirë se si ndryshon trupi i njeriut me kalimin e kohës.
Kuriozitete
I fshehur nën rrënoja për më shumë se një shekull, zbulim i rrallë nga anija e Titanikut
Published
3 days agoon
June 20, 2025By
UBT News
Pas më shumë se 100 vitesh nën ujë, një relike e rrallë nga Titaniku është restauruar.
Kjo pjesë e historisë, dikur e humbur në thellësitë e Atlantikut të Veriut, u zbulua me kujdes nga një ekip konservatorësh.
Gjerdani prej qelqi të zi, i zbuluar më 17 qershor 2025, në Ekspozitën Titanic: The Artifact në Orlando, shënon një moment të rëndësishëm për studiuesit dhe entuziastët e Titanikut.
I zbuluar në copa gjatë një ekspedite më 2000 në vendin e rrënojave, gjerdani mbeti i fshehur brenda rrënojave për më shumë se një shekull, forma mbeti mister. U gjet i mbështjellë me beton, masë e fortë dhe e ngurtë e formuar kur objekte të ndryshme në vendin e rrënimit u shkrinë nën një presion të jashtëzakonshëm dhe kushtet ekstreme të dyshemesë së oqeanit.
Ekipi hoqi betonimin, zbuluan gjerdanin e endur në mënyrë të ndërlikuar, të bërë nga rruaza tetëkëndëshe e në formë zemre prej qelqi të zi.
Rruazat, disa të vogla e delikate, të tjera më të mëdha dhe tërheqëse, zbuluan një dizajn të detajuar e kompleks që do të kishte humbur në kohë nëse artefakti nuk do të ishte gjetur. Gjerdani u gjet gjatë një ekspedite të vitit 2000 të udhëhequr nga RMS Titanic, Inc., e cila ka qenë në ballë të eksplorimit nënujor të Titanikut. Pasi u gjet, gjerdani u konservua përmes një procesi pune të kujdesshëm, që përfshinte punë delikate manuale për të hequr me kujdes betonimin.
Ky proces u lejoi ekspertëve të gjurmonin çdo rruazë dhe fije rruaze, duke e shpëlarë gjerdanin copë pas cope derisa forma origjinale të zbulohej plotësisht.
Gjerdani prej qelqi të zi ekspozohet me krenari në Ekspozitën Titanic: The Artifact Exhibition Orlando, duke ofruar pamje të rrallë të jetës së atyre që dikur lundruan në anijen fatkeqe. Ekspozita, e hapur shtatë ditë të javës, u lejon vizitorëve ta përjetojnë nga afër këtë dhe objekte tjera të rikuperuara nga Titaniku.
Ky gjerdan, tani i restauruar, është më shumë sesa thjesht një bizhuteri. Është një simbol i jetëve dhe historive të humbura atë natë fatale të vitit 1912, duke ofruar një vështrim në të kaluarën që pak veta kanë pasur mundësinë ta shohin.
Kuriozitete
E thotë studimi: Truri i njerëzve me mbipeshë, 10 vjet më i plakur
Published
4 days agoon
June 19, 2025By
UBT News
Truri i personave të cilët janë obezë apo kanë disa kilogramë më shumë sesa duhet, është i plakur 10 vite më shumë krahasuar me atë të atyre normal.
Këtë e tregon një studim i kryer me rezonancë magnetike i universiteteve “Cambridge” dhe “Yale”, i publikuar në “Neurobiology of Aging”.
Skanimet cerebrale të 246 personave me peshë normale dhe të 227 të tjerëve obezë ose mbi peshë ndërmjet moshës 20 deri në 87 vite, evidentuan që në moshën 37 vjeçare kur nis zvogëlimi i vëllimit të fashës së fibrave nervoze, substanca e bardhë e të dytëve del më e lehtë sesa e të parëve.
Diferenca është maksimale në moshën 40 vjeçare e më pas stabilizohet, me një shkëputje prej 10 vitesh plakje më shumë për obezët. Ky përfundim arrihet bazuar nga imazhet. Megjithatë është e nevojshme që të bëhen disa saktësime.
Zvogëlimi i substancës së bardhë nuk ka sjellë asnjë rënie në funksionin konjitiv të trurit për personat mbipeshë, ku koeficienti i inteligjencës rezultoi në të njëjtën linjë me atë të individëve të dobët.
Për më tepër është e vështirë për të kuptuar nëse ulja e volumit të fibrave nervoze shkaktohet nga shtimi i BMI-së, nëse është shkaku, apo nëse kanë të dyja një origjinë të përbashkët.
Studimi është i limituar për të mos ndjekur pacientë përgjatë hapësirës kohore, se“fotografon” situatën aktuale, shkruan Shqip. Edhe përdorimi i BMI-së fsheh të papritura, se nuk llogarit masën muskulore, e ndryshme nga yndyra trupore.
Tani do të duhet që të qartësohet marrëdhënia e kësaj lidhjeje të drejtpërdrejtë me fillimin e sëmundjeve në tru.
Kuriozitete
Pse i lëvizim vazhdimisht këmbët në zyrë ose në shtëpi?
Published
5 days agoon
June 18, 2025By
UBT News
Zakonisht je ose personi që lëviz vazhdimisht këmbën, ose ai që irritohet shumë nga ata që e bëjnë këtë veprim në zyrë, pasi rrallë ka një zgjidhje të mesme.
Ky veprim përshkruhet si zakoni i lëvizjes së shpejtë të njërës këmbë, ndërsa jeni ulur, mund të bëhet në mënyrë delikate ose aq intensive sa të tjerët përreth jush i ndiejnë dridhjet, për shembull në një zyrë ose në autobus.
Zakonisht, as vetë nuk e kuptoni se po e bëni, derisa dikush jua vë në dukje.
Pse po ndodh?
Sipas Dawn Templeton, këshilluese e shëndetit mendor, ky veprim shkaktohet nga grumbullimi i hormoneve të stresit, si adrenalina dhe kortizoli. Trupi përgatitet të “luftojë ose të ikë” nga kërcënimi, dhe kjo energji çlirohet përmes lëvizjeve të tilla.
Psikologia Catherine Huckle shpjegon se kur nuk mund ta çlirojmë dot energjinë që kemi, lëvizja e këmbës bëhet një formë shkarkimi.
“Mund të na ndihmojë të qetësohemi kur ndihemi të tensionuar.”
Njerëzit hiperaktivë janë më të prirur ndaj këtij zakoni. Lajmi i mirë është se lëkundja nuk e dëmton trupin, përveçse i sforcon pak muskujt.
Edhe nëse lëkundni vetëm njërën këmbë, nuk do të shkaktojë probleme me qëndrimin ose shpinën.
Si ndalet?
Ashtu si me çdo reagim natyror ndaj stresit, zgjidhja është zvogëlimi përmes kujdesit për veten, apo dhe terapisë. Nuk është zakon i keq, por nëse e vini re kur ndodh e provoni ushtrime frymëmarrjeje, jeni në gjendje ta mposhtni. Dridhja apo lëkundja bëhet zakon, pastaj duhet kohë dhe përpjekje për ta frenuar atë.
Michael Durtnall shton se tundja e këmbës është sinjal se duhet të bëjmë aktivitet fizik. Nuk jemi të projektuar për të qëndruar ulur për periudha të gjata kohore. Nëse nuk bëni ushtrime fizike, filloni. Ushtrimet zvogëlojnë stresin, përmirësojnë humorin dhe ndihmojnë në zvogëlimin e dridhjeve të gjymtyrëve.

FBI paralajmëron 1 miliard përdorues të iPhone të fshijnë menjëherë këtë SMS

Dalja në treg të hapur të 1300 kompanive, PDK-ja nesër procedon në Gjykatë Themelore pezullimin e vendimit

Sveçla: Arsenijeviq është në kërkim, në pronat e tij u gjetën jelek antiplumb dhe pajisje për kriptovaluta

Haradinaj: Po presim vendimin e Gjykatës Kushtetuese, situata në vend është e rëndë

Irani lëshon raketa dhe dronë drejt Izraelit, paralajmëron edhe SHBA-në

Nuk ka konstituim të Kuvendit

Guri: Haxhiu ishte në seancë gjyqësore për sulm ndaj Kuvendit

Man City fiton thellë ndaj Al Ain, kualifikohet tutje në Kupën e Botës për Klube

UBT hap ekspozitën “Intermission” në zemër të Prishtinës
Të kërkuara
-
Lajmet nga UBT2 months ago
Profesori, Arsim Hajdari, doktoron me temën “New Perspective of Biological Therapy in Treatment of Age-Related Macular Degeneration”
-
Lajmet2 months ago
Studentët e Psikologjisë në UBT zhvilluan një vizitë studimore në qendrën psikologjike “Radix” dhe Asociacionin Kosovar për Psikoterapi Trupore
-
Lajmet nga UBT3 weeks ago
UBT – Institucioni privat me më së shumti programe të akredituara nga Agjencia e Akreditimit të Kosovës
-
Lajmet nga UBT3 weeks ago
UBT rilicencohet nga MAShTI për ofrimin e arsimit profesional në katër drejtime të rëndësishme shëndetësore