Aktualitet

20% e gjuhëve rrezikojnë të “vdesin” deri në fund të shekullit

Publikuar

Bota ndeshet çdo ditë me rrezikun e një humbje, e sidomos në kohë të tilla gati surreale, teksa planeti po vuan gjatë një pandemie.

Të rrezikuar nga ndryshimet klimatike, ndotja e ajrit, shkrirja e akullnajave, por veç këtyre edhe nga zbehja e trashëgimisë shpirtërore. Një humbje e tillë shkatërruese është themeli mbi të cilin ngrihet jeta dhe identitetet ynë: gjuhët e botës sonë.

Sipas një lajmi të publikuar nga CNN, një e pesta e më shumë se 7000 gjuhëve në botë janë të rrezikuara të vdesin deri në fund të shekullit. Këtë paralajmërojnë shkencëtarët, duke theksuar se dhe më shumë se 40% e tyre tashmë janë të rrezikuara. Ndonëse një lajm i tillë mund të duket krejt i parëndësishëm, në fakt gjuha është më thelbësore për mbijetesën tonë si njerëz nga ç’mund të mendojmë.

Kolonializmi dhe pushtimi zhdukën shumë gjuhë

Gjuha është shenjë e identitetit të një populli dhe fuqitë koloniale e dinin këtë mjaft mirë. Shekujt e ashpër të kolonializmit dhe pushtimit nuk kanë lënë asnjë pjesë të botës të paprekur, duke traumatizuar breza të tërë komunitetesh vendase. Në fund të viteve 1800, kolonistët krijuan shkolla me konvikt në SHBA për të “civilizuar” dhe kristianizuar komunitetet autoktone. Një themelues i këtyre shkollave, gjenerali Richard C. Pratt, tha se sistemi kishte për qëllim “të vriste indianin dhe të shpëtonte njeriun”. Fëmijët vendas u rrëmbyen nga shtëpitë e tyre për të ndjekur shkollat, ku ata u detyruan të adhuronin si të krishterë dhe të flisnin anglisht. Mijëra prej tyre vdiqën nga torturat e shumta, e ndërsa të tjerë të mbijetuar nuk flisnin më gjuhën e tyre amtare përsëri, pasi ndoqën shkollat me konvikt, të cilat vazhduan deri në mes të viteve 1900.

Sistemi i shkollës me konvikte në SHBA ishte jashtëzakonisht brutal, por jo i vetmi. Shkolla të tilla në të gjithë botën, të drejtuara nga qeveria dhe misionarët, ndryshonin në praktikë dhe në qëllime. Por shumica kërkonin të mbizotëronin kulturat vendase përmes gjuhës. Në Amazonën Peruane në vitet 1950, misionarët detyruan popujt vendas Arakmbut të ndiqnin shkolla dhe të mësonin spanjisht. Në Sápmi, pjesët veriore të asaj që tani njihet si Norvegjia, Suedia dhe Finlanda, njerëzit vendas Sami u dërguan në shkolla me konvikt nga shekulli i 19-të deri në mesin e shekullit të 20-të. Norvegjia dhe Suedia miratuan ligje që ndalonin përdorimin e gjuhës Sami në shkolla dhe në shtëpi. Shkollat dhe përpjekjet e tjera të asimilimit të detyruar patën një efekt të ngjashëm edhe te komunitetet Maori në Zelandën e Re. Në vitin 1900, 90% e fëmijëve Maori mund të flisnin Maori, por në vitin 1960, vetëm 26% mund ta flisnin atë.

Kjo gjuhë e Amerikës së Veriut ka më pak se 10 folës amtarë

Komuniteti Potawatomi, që shtrihet në Rrafshnaltat e Mëdha, në lumin e sipërm Misisipi, ende mbart vuajtjet e paraardhësve. Një akt i vitit 1830 dëboi Potawatomi nga vendlindja e tyre që u detyruan, ashtu si grupet e tjera vendase, të ndiqnin shkollat e konviktit të asimilimit brutal.

“Ka një efekt të mbetur”, tha për CNN Justin Neely, drejtor i gjuhës në Qendrën e Trashëgimisë Kulturore, Citizen Potawatomi Nation. “Një lloj ndjenje post-traumatike në vijën e gjakut. Ne jemi në një moment krize me gjuhën dhe mënyrën tonë të jetës. Gjuha është çelësi për të kuptuar kulturën tonë … Historia jonë, vallja jonë, ceremonitë tona, ushqimi ynë – që na bën Potawatomi – por gjuha është ajo që i lidh të gjitha së bashku”, tha ai.

Ndonëse ka më shumë se 56 000 njerëz Potawatomi që jetojnë sot, Neely thotë se më pak se 10 njerëz në botë flasin këtë gjuhë amtare. Vetëm rreth 30, thotë ai, kanë arritur rrjedhshmëri bisede dhe ai është njëri prej tyre. Covid-19, gjithashtu ka thelluar rrezikun e shumë komuniteteve vendase dhe gjuhëve të tyre.

Kriza e identitetit, një faktor rreziku për vetëvrasje

Përkundër një viti humbjesh të paimagjinueshme, përpjekjet për të shpëtuar gjuhët më të rrezikuara në botë vazhdojnë. Këto përpjekje sipas shkencëtarëve duhet të shtohen jo vetëm për mbijetesën afatgjatë të këtyre kulturave, por për arsye më urgjente.

Trauma historike, e bërë përmes zhvendosjes së detyruar, shkollave abuzive me konvikte dhe politikave të asimilimit ka shënjuar jetën e komuniteteve vendase për breza të tërë dhe kjo traumë është një faktor rreziku për vetëvrasje. Midis vitit 1999 dhe 2017, niveli i vetëvrasjeve në SHBA u rrit me 33%. Në të njëjtën kohë, niveli i vetëvrasjeve për burrat e komunitetit vendas të indianëve amerikanë dhe Alaskës u rrit 71%, ndërsa për gratë vendase u rrit me 139%.

Hulumtimet sugjerojnë se ndjenja e përkatësisë në kulturë dhe komunitet është një nga faktorët më të fortë mbrojtës ndaj sjelljes vetëvrasëse. Mësimi dhe përdorimi i gjuhës amtare mund të ndihmojë në lehtësimin e kësaj ndjenje të përkatësisë. 

Vazhdo të lexosh

Aktualitet

E ardhmja takon të kaluarën: Logoja e 25-vjetorit të Çlirimit të Kosovës

Publikuar

nga

Kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, ka prezantuar logon për 25-vjetorin e çlirimit të Kosovës, e cila është publikuar në Facebook më 30 maj 2024. Sipas Kurtit, kjo logo përfshin elemente tradicionale të rifreskuara me një dizajn modern, duke reflektuar një ndërthurje mes trashëgimisë kulturore dhe stilit bashkëkohor.

“25-vjetori i çlirimit të Kosovës. Frymëzuar nga historia dhe kultura, motivet e ngjyrat që i gjejmë të qëndisura në veshjet tradicionale e të thurura në artizanatet tona, na vijnë të rifreskuara me dizajn modern. Aty shohim profilin e pëllumbit të bardhë që simbolizon paqen e lirinë, si dhe simbolin e shqiponjës dykrenare e vigjilente, që është e ngulitur thellë në historinë e identitetin tonë kombëtar”, ka shkruar Kurti.

Logoja është frymëzuar nga historia dhe kultura e Kosovës, duke përfshirë motive dhe ngjyra të cilat gjenden në veshjet tradicionale dhe artizanatet e vendit. Kurti përmendi se këto elemente janë përfshirë në një mënyrë moderne, për të përfaqësuar më mirë një përvjetor të rëndësishëm siç është ai i 25-vjetorit të çlirimit.

Një nga komponentët kryesorë të logos është profili i një pëllumbi të bardhë, që simbolizon paqen dhe lirinë. Ky simbol është i rëndësishëm për të nënvizuar vlerat që Kosova ka synuar dhe arritur që nga çlirimi. Përveç pëllumbit, logoja përfshin edhe simbolin e shqiponjës dykrenare, një emblemë e thellë e historisë dhe identitetit kombëtar të shqiptarëve, e cila mbart një domethënie të veçantë në kontekstin e lirisë dhe vigjilencës së popullit të Kosovës.

Kurti e ka përshkruar logon në detaje, duke theksuar rëndësinë e motiveve tradicionale dhe ngjyrave të qëndisura që janë integruar në dizajnin modern. Ai ka shpjeguar se kjo ndërthurje e elementeve kulturore dhe moderne është bërë për të pasqyruar më mirë arritjet dhe aspiratat e Kosovës gjatë 25 viteve që nga çlirimi.

Logoja është një simbol i fuqishëm që synon të bashkojë të kaluarën me të ardhmen, duke përkujtuar historinë dhe kulturën e pasur të Kosovës dhe njëkohësisht duke reflektuar progresin dhe zhvillimin e saj në një botë moderne./UBTNews/

Vazhdo të lexosh

Bota

Parlamenti i Spanjës miraton ligjin e kontestuar të amnistisë katalanase

Publikuar

nga

Qeveria e koalicionit të kryeministrit Pedro Sánchez shtyn legjislacionin e diskutueshëm. Parlamenti i Spanjës dha miratimin përfundimtar të enjten për një ligj të diskutueshëm amnistie, i cili do t’i japë fund veprimeve ligjore kundër qindra separatistëve katalanas të përfshirë në ofertën e pasuksesshme të shkëputjes në vitin 2017.

Legjislacioni i mbështetur nga koalicioni qeverisës i krahut të majtë, dy parti katalanase dhe parti të tjera më të vogla kaloi edhe pse Partia Popullore Konservatore (PP) dhe e krahut të djathtë Vox votuan kundër tij.

Projektligji u miratua me një diferencë të ngushtë prej 177 votash pro dhe 172 vota kundër, shkruan Politico./UBTNews/

Vazhdo të lexosh

Bota

Putin paralajmëron pasoja të rënda për vendet evropiane në rast të sulmeve me armë

Publikuar

nga

Presioni është në rritje ndaj presidentit amerikan Joe Biden për të lejuar Ukrainën të përdorë armët e furnizuara nga Perëndimi për të goditur territorin rus. Një numër i aleatëve të SHBA-së këtë javë sinjalizuan se ishin të hapur ndaj kësaj mundësie, pas muajsh shqetësimi për përshkallëzimin.

Vladimir Putin i Rusisë ka paralajmëruar “pasoja të rënda”, veçanërisht për ato që ai i quajti “vendet e vogla” në Evropë.

Të mërkurën, Sekretari amerikan i Shtetit, Antony Blinken tha se qëndrimi i Uashingtonit për këtë çështje do të “përshtatet dhe rregullohet” bazuar në ndryshimin e kushteve të fushëbetejës. Ai ndodhet aktualisht në kryeqytetin çek, Pragë, për një takim të ministrave të jashtëm të NATO-s.

Zëdhënësi i Sigurisë Kombëtare të Shtëpisë së Bardhë, John Kirby, tha vonë të mërkurën se edhe pse mbështetja e SHBA për Kievin kishte evoluar, “për momentin, gjithashtu nuk ka asnjë ndryshim në politikën tonë“.

Ukraina ka qenë duke luftuar për të kundërshtuar një ofensivë ruse në lindje të vendit, ndërsa qyteti i Kharkiv ka pësuar javë të tëra sulmesh vdekjeprurëse, shpesh të nisura nga Rusia nga postat ushtarake pranë kufirit ukrainas.

Deklarata e z. Blinken, gjatë një udhëtimi në Evropë, pasoi komentet më të drejtpërdrejta të bëra në fillim të kësaj jave nga presidenti i Francës Emmanuel Macron, i cili tha se Ukraina duhet të “lejohet” të përdorë armët e furnizuara nga Perëndimi kundër vendeve ushtarake në territorin rus – edhe pse rreptësisht jo në objektivat civile.

Macron ka mbrojtur për disa kohë për një ndërhyrje më të drejtpërdrejtë në luftën e Ukrainës – por edhe liderë të tjerë perëndimorë duket se po e zbusin këtë ide.


Kancelari gjerman Olaf Scholz ka mbetur i kujdesshëm në publik, por një zëdhënës në Berlin tha se “veprimi mbrojtës nuk kufizohet në territorin e dikujt, por përfshin edhe territorin e agresorit”.

Javën e kaluar, shefi i NATO-s, Jens Stoltenberg i tha Economist se Perëndimi duhet të lejojë Ukrainën të mbrohet duke goditur bazat ushtarake në Rusi. “Ukraina ka të drejtë të mbrohet. Dhe kjo përfshin objektivat goditëse në territorin rus”, tha ai.

Sekretari i Jashtëm i Mbretërisë së Bashkuar Lord Cameron tha në fillim të këtij muaji se i takon Ukrainës të vendosë se si të përdorë armët britanike, ndërsa këtë javë zëvendësministri polak i Mbrojtjes tha se ukrainasit mund të përdorin armë polake “siç e shohin të arsyeshme”.

Presidenti ukrainas Volodymyr Zelensky ka thënë më parë se ishte “e padrejtë” për vendet perëndimore të vendosin kufizime në përdorimin e armëve të tyre, ndërsa pranoi se Ukraina nuk mund të rrezikonte mbështetjen e partnerëve të saj.


Duke u rritur nën zjarr: Fëmijët e Ukrainës përshtaten për t’i mbijetuar pushtimit të Rusisë

Rusia ka reaguar me zemërim ndaj perspektivës që armët perëndimore të përdoren kundër objektivave në territorin rus.
“Në Evropë, veçanërisht në vendet e vogla, ata duhet të jenë të vetëdijshëm se me çfarë po luajnë,” tha Vladimir Putin, duke vënë në dukje se shumë vende evropiane kishin “territor të vogël” dhe një “popullsi të dendur”.

Udhëheqësi rus shtoi se përgjegjësia për çdo sulm brenda territorit të vendit të tij do të binte tek furnizuesit perëndimorë të armëve, edhe nëse forcat e Ukrainës kryenin sulmet.

Disa vende të NATO-s mbeten nervoze për këtë perspektivë. Të enjten, kryeministrja italiane Giorgia Meloni tha se nuk mendonte se ishte e nevojshme të godiste bazat ushtarake ruse dhe i kërkoi Perëndimit të furnizonte më shumë mbrojtje ajrore për Ukrainën.Megjithatë, mendohet se Ukraina ka përdorur tashmë disa armë të furnizuara nga perëndimi për sulme në territorin rus, megjithëse e ka bërë këtë pa bujë.

Ministri i Jashtëm i Letonisë, Baiba Braze, tha për mediat ukrainase se disa vende tashmë i kishin ofruar armë Ukrainës “pa kushte”, por se “jo gjithçka” u tha me zë të lartë.

Vende të tjera kanë qenë më të gatshme për t’i dhënë Ukrainës lejen për të përdorur armët e tyre brenda Rusisë.
Shtetet e Bashkuara tashmë e kanë furnizuar Ukrainën me mijëra armë mbrojtëse, tanke dhe sisteme të mbrojtjes ajrore.

Që nga prilli, ajo i ka dërguar Ukrainës gjithashtu versionin më të gjatë të raketave ATACMS, të cilat mund të udhëtojnë deri në 190 milje (300 km).

Deri më tani, Ukraina ka përdorur dronë për të sulmuar objektiva gjithnjë e më shumë në territorin rus.

Në fillim të kësaj jave u raportua se dronët ukrainas kishin arritur të godasin një radar të paralajmërimit të hershëm pranë qytetit të Orsk, rreth 1,500 km (932 milje) nga kufiri ukrainas./UBTNews/

Përktheu nga BBC, D.E.

Vazhdo të lexosh

Bota

Hong Kongu dënon 14 aktivistë për subversion

Publikuar

nga

Hong Kong ka dënuar 14 aktivistë pro-demokraci për subversion, duke shënuar përdorimin më të madh të Ligjit të Sigurisë Kombëtare të impozuar nga Kina. Në mesin e atyre që u gjendën fajtorë janë ish-deputetët Leung Kwok-hung dhe Helena Wong, gazetarja që u bë aktiviste Gwyneth Ho, dhe qytetarë të zakonshëm që morën pjesë në protestat masive të vitit 2019, si infermiera Winnie Yu.

Aktivistët u akuzuan për tentativë për “rrëzimin” e qeverisë duke organizuar një zgjedhje të pavlefshme në vitin 2020 për të zgjedhur kandidatë për zyrtarë të legjislaturës.

Disa vende perëndimore dhe grupet për të drejtat e njeriut kanë dënuar verdiktin, duke pretenduar motivim politik. Australia shprehu objeksionet, veçanërisht për arrestimin dhe presionin mbi figurat pro-demokraci, duke përfshirë qytetarin australian Gordon Ng. Gjykata citoi materialet e fushatës dhe letra të gjetura në shtëpitë dhe pajisjet e të akuzuarve si provë.

Ndërsa dy të akuzuar u shpallën të pafajshëm, departamenti i drejtësisë planifikon t’i apelojë. 47 aktivistët, disa prej tyre të dalluar në lëvizjen pro-demokraci që prej vitit 2014, kanë tërhequr vëmendjen ndërkombëtare, duke theksuar shqetësimet për lirinë civile nën sundimin e Pekinit. Pekini mbrojti Ligjin për Sigurinë Kombëtare, duke pretenduar se kishte rikthyer stabilitetin pas protestave të vitit 2019.

Dënimi për aktivistët, përfshirë ata që u shprehën fajtorë, është në pritje. Subversioni mban një termë maksimal të burgut për jetë, dhe mbetet e paqartë nëse fajësia pranon një dënim të ulët. Shumë aktivistë pranuan fajësinë pragmatikisht, duke njohur shanse të vogla për një gjyq të drejtë.

Familjarët e të dënuarve shprehin trishtimin dhe frustrimin, duke theksuar ndryshimin e ndjeshëm në atmosferën sociale. Ata shohin dënimet si një ndalesë të rëndë për lëvizjen pro-demokraci në Hong Kong. Gjykimi, pa një juri dhe i shënuar me mbajtjen e gjatë para-gjyqësore në burg, është kritikuar si një shtypje e kundërshtimit. Dënimet shihen si shfuqizimi efektiv i opozitës politike në Hong Kong./UBTNews/

Përkthyer nga BBC, D.E.

Vazhdo të lexosh

Të kërkuara