Published
2 years agoon
By
Betim GashiCila është origjina e gjërave? Cili parim rregullon natyrën dhe qeniet e gjalla? Cila është struktura e universit? Cili është funksioni i shpirtit? Dhe nga çfarë përbëhet? Këto janë pyetjet e para që njeriu i bëri vetes dhe kërkimi i një përgjigjeje çoi në lindjen e filozofisë.
Mendimtarët e parë të botës greke janë quajtur “para-Sokratikë”, pra më herët se Sokrati. Megjithatë, filozofët e epokave të ndryshme dhe ndjekësit e doktrinave gjithashtu shumë të ndryshme nga njëra-tjetra i përkasin këtij grupi, megjithëse të bashkuar nga hulumtimi i natyrës dhe njeriut. Kemi dëshmi për këta mendimtarë falë filozofëve dhe studiuesve të mëvonshëm, si Platoni, Aristoteli, Plutarku, Diogjen Laerti, Stobaeusi dhe Simpliciusi; dhe, por vetëm në rastet më fatlume, në fragmente të shkruara. Megjithatë, ndikimi i tyre ishte i madh, pikërisht sepse ata nisën reflektimet dhe shtruan pyetje të cilat, shkaktuan debate shekullore dhe frymëzuan filozofët e mëvonshëm. Ata kanë qenë shpesh shkëndija që lejoi mendimin e mëvonshëm të ushqehej, të rritet dhe të evoluojë. Një shembull i kësaj është filozofia e pitagorianëve, e cila edhe pse e fshehur nga një sekret mistik, ndikoi jo vetëm në zhvillimin e matematikës, por edhe në shumë mendimtarë, nga Platoni e deri te neoplatonistët, madje edhe në Rilindjen italiane.
Shkolla e Miletit
Filozofët e parë para-Sokratikë që jetuan në Milet, në bregun perëndimor të Anadollit, janë grupuar nën emrin e shkollës së Miletit. Thalesi, i cili u trajnua në Egjipt, konsiderohet si i pari para-Sokratik dhe babai i filozofisë greke. Shkencëtar, matematikan dhe inxhinier, ai u bë i famshëm për parashikimin e eklipsit diellor të vitit 585 para Krishtit dhe matjen e lartësisë së piramidave, duke u nisur nga hija e tyre. Duke studiuar natyrën, Thales pohoi se ishte uji, ose parimi i lagështisë, ai që ishte baza e të gjitha gjërave. Vetë Toka, sipas filozofit, notonte mbi ujë.
Gjithashtu i përkiste të ashtuquajturës shkollë të Miletit edhe Anaksimandri, i cili lindi në vitin 610 para Krishtit. Sipas Diogjen Laertit, ai ishte i pari që vizatoi një hartë detare dhe duket se ai shpiku gnomonin, ose orën diellore. Ai shkroi disa vepra mbi natyrën dhe yjet, nga të cilat kanë mbetur vetëm disa fragmente. Ndryshe nga Thalesi, Anaksimandri përjashtoi që një nga katër elementët natyrorë (ajri, uji, toka dhe zjarri) mund të ishte parimi jetik i universit. Ai përcaktoi si elementin thelbësor ápeironin, një substancë e papërcaktuar, e pakufizuar dhe pa cilësi, jashtë së cilës dallohen kundërvëniet parësore (i nxehti dhe i ftohti, e lagështa dhe e thata).
Më i riu i shkollës së Miletit ishte Anaksimeni, i cili identifikoi parimin e të gjitha gjërave në ajër: duke ndryshuar vazhdimisht gjendjen, ndryshon formën duke u bërë re, baltë, ujë, tokë; me pak fjalë, gjithçka.
Parimi është numri
Pitagora lindi në Samos në vitin 570 para Krishtit. Ai ishte një filozof jashtëzakonisht i rëndësishëm për mendimin e mëvonshëm, mjaft të mendojmë se Platoni nuk ngurroi të bënte një udhëtim të gjatë në Itali për të thelluar njohuritë e pitagorianëve. Megjithatë, ajo që njihet për shkollën pitagoriane, dihet vetëm falë dëshmive të filozofëve të mëvonshëm ose atyre pak teksteve që i shpëtuan kontrollit të vetë shkollës: në fakt, rregulli i fshehtësisë ishte në fuqi në komunitetin pitagorian.
Baza e teorisë së Pitagorës qëndron në besimin se bota mund të interpretohet përmes studimit të numrave, të cilët janë baza e gjithçkaje, dhe se harmonia e përsosur e natyrës rrjedh nga marrëdhëniet e tyre, siç ndodh edhe me lëvizjet e planetëve. Kozmologjikisht, Pitagorianët ishin të parët që hoqën Tokën nga qendra e universit dhe e zëvendësuan atë me një zjarr qendror.
Shkolla e Pitagorës, e cila kishte karakteristikat e një sekti fetar, bëri të konvertohen shumë njerëz dhe u rrit me kalimin e kohës. Ndër ndjekësit e saj ishin Filolausi, Alcmaeoni i Krotonit dhe Architasi.
Gjithçka rrjedh, sipas Heraklitit
Një tjetër mendimtar i shquar ishte Herakliti, i cili lindi në Efes në bregun e Jonit dhe duket se arriti pjekurinë rreth vitit 500 para Krishtit. Megjithatë, duke qenë se i përkiste një familjeje prestigjioze në qytet, ai refuzoi një rol të lartë shoqëror për të qenë mendimtar, duke u dalluar shpejt për karakterin e tij disi antisocial. Ai përfundoi duke qenë një vetmitar, duke jetuar me manaferra dhe barishte. Kur shkroi librin e tij Natyra, e depozitoi në tempullin e Artemidës që të mos binte në duar të këqija. Kur Sokrati e lexoi, duket se iu duk i jashtëzakonshëm, por shumë i vështirë, aq sa pohoi (të paktën sipas Diogjen Laertit) se vetëm një zhytës nga Delosi, pra i mësuar me thellësi të tmerrshme, mund ta kuptonte. Midis fragmenteve të ndryshme të errëta, filozofët kanë nxjerrë nga Herakliti mësimin se të gjitha gjërat nuk janë kurrë të njëjta, por janë të zhytura në një fluks të përhershëm ndryshimi. Për më tepër, sipas Heraklitit, zjarri është, ndër katër elementët, ai që stimulon dhe i jep formë konkrete modelit të përjetshëm. Nga zjarri, të gjitha gjërat burojnë dhe pastaj rikthehen tek ai, në një proces ciklesh shumëvjeçare.
Qenia dhe paradokset e Zenonit
Ksenofani ishte paraardhësi i asaj që historiografia e quajti shkollën e Eleas. I lindur në vitin 565 para Krishtit, ai ishte poet dhe rapsod dhe duhet të ketë pasur një jetë plot ngjarje. Ai kompozoi një vepër në heksametra me titull Natyra dhe disa poezi. Pika kryesore e reflektimit të tij ishte hyjnorja: larg nga të qenit siç e imagjinojnë njerëzit, është uniteti i përjetshëm, i cili përshkon universin dhe e drejton atë përmes mendimit të tij.
Parmenidi i Eleas, dishepulli i tij, mbështeti idenë e një qenieje unike, të palëvizshme, të përjetshme, të palindur, të pavdekshme dhe të pandashme. Mbrojtësi i tij i vendosur ishte Zenoni, i cili argumentoi kundër opinionit të përbashkët që shihte tek gjërat krijimin dhe ndryshimin. Ai u bë i famshëm për një sërë paradoksesh, të debatuara shumë nga filozofët gjatë shekujve, që synonin të demonstronin se shumëfishimi çon në kontradikta.
Parimet e Empedokliut për dashurinë dhe urrejtjen
Lindur në Agrigento në vitin 492 para Krishtit, nga një familje e pasur, Empedokliu zbuloi filozofinë në një moshë shumë të re. Duket se ai dëgjoi filozofë të ndryshëm, si Ksenofani, Parmenidi dhe Zenoni dhe për të studiuar mbi të gjitha magjinë dhe metempsikozën vendosi të bashkohej me pitagorasit.
Pas kthimit në vendlindje ai realizoi role të ndryshme, ndër to edhe atë të mjekut. Ai kishte një reputacion si magjistar dhe mrekullibërës dhe mori pjesë aktive në jetën shoqërore të qytetit. Ai shkroi disa vepra dhe mbi 400 vargje të poezisë Për natyrën kanë ardhur deri në ditët tona. Empedokliu mbështeti ekzistencën e katër elementëve tradicionalë, të cilët do të lëvizeshin nga dy parime aktive: dashuria dhe urrejtja, të cilat bashkojnë dhe ndajnë elementët e parë. Ka shumë anekdota për jetën e këtij filozofi, vetëm mendoni se ka gjashtë versione të ndryshme të vdekjes së tij, ndër të cilat më i famshmi (por edhe jo shumë i besueshëm) thotë se ai u hodh në Etna në moshën gjashtëdhjetë vjeçare.
Atomizmi i Demokritit
Demokriti ndoshta ka lindur në Milet, në një datë të pasigurt midis 472 dhe 457 para Krishtit. Ai u rrit në rehati dhe duket se, me vdekjen e të atit, hoqi dorë nga tokat e tij për të pasur një pjesë të parave për t’u përdorur tërësisht për udhëtime dhe studime me sa më shumë mësues. Gjerësia e interesave të tij dëshmohet nga veprat e shumta që ai shkroi për etikën, fizikën, matematikën dhe muzikën, nga të cilat kanë mbetur titujt dhe 200 fragmente.
Pas Leucipusit, Demokriti u bë i famshëm për doktrinën atomiste, e cila thoshte se realiteti përbëhet nga atomet dhe zbrazëtia. Atomet janë trupa të pafund në numër, të pandashëm, të barabartë në sasi, por të ndryshëm në formë dhe madhësi gjeometrike. Materializmi i Demokritit ishte shumë i suksesshëm dhe u adoptua kryesisht nga filozofia heleniste./Në shqip nga Bota.al
You may like
Kuriozitete
Çka duhet të dini kur përgatisni brumin e bukës?
Published
21 mins agoon
November 5, 2024Nuk ka kënaqësi më të madhe se kur të tjerët i pëlqejnë gatimet e tua. Askush nuk mund t’ia kalojë aromës së bukës së sapo bërë në shtëpi, por përgatitja e saj kërkon një mjeshtëri që nuk e di çdokush.
Ndonjëherë brumi nuk fryhet mjaftueshëm, herë të tjera del i lagësht ose korja e bukës bëhet shumë e fortë. Të gjitha këto probleme lidhen me hapat e përgatitjes së brumit të bukës, dhe ne do t’ju mësojmë disa metoda për t’i shmangur ato.
Mielli që keni përdorur, për rezultate më të mira, përdorni miellin e bardhë që ndryshe njihet si mielli i bukëpjekësve, ai përmban më shumë proteina që mundësojnë që brumi i bukës të ketë elasticitetin e duhur, e nëse nuk gjeni miell për bukë, mund të përdorni të thjeshtin.
Temperatura e uji, nëse uji është i nxehtë, nuk do të veprojë me majanë e bukës dhe kështu brumi nuk do të fryhet në rastin kur uji është më i ftohtë seç duhet, brumit i duhet më shumë kohë që të fryhet.
Kripa elementi kryesor, kripa arrin të forcojë brumin dhe nuk e lejon të lëshohet gjatë pjekjes, siguroheni që mielli e majaja të jenë përzierë mirë para se të hidhni kripën.
Duhet të zgjidhni majanë e duhur, zakonisht majaja që përdoret për përgatitjen e bukës është ajo e thata e cila gjendet lehtë në markete, por nëse keni kohë që e keni blerë majanë, është më mirë që ta përzieni me pak sheqer dhe 125 ml qumësht të vakët. Lëreni të pushojë 5 minuta dhe të shihni nëse ka krijuar një ajkë në sipërfaqe. Shtoni këtë përzierje tek mielli e vazhdoni me hapat e recetës.
Punimi i brumit, është një nga fazat më të rëndësishme të përgatitjes së brumit, kjo e bën të mundur që majaja të përhapet mirë, punoni brumin me të dyja duart duke e shtypur e palosur derisa të jetë i lëmuar dhe elastik.
Pjekja e bukës, është e rëndësishme që furra të jetë e ngrohur në temperaturën që përcaktohet në recetë. Duhet të jetë e ngrohtë mjaftueshëm sa bulëzat e ajrit që gjenden tek brumi të fryhen. Prandaj sigurohuni që të ndiqni këshillat e recetës së bukës./UBTNews/
Kuriozitete
Pse e mbajmë orën në dorën e majtë? Zbuloni arsyet që fshihen pas këtij zakoni!
Published
3 hours agoon
November 5, 2024Kur e blejmë një orë si aksesor, e vendosim menjëherë në dorën e majtë. Megjithatë, para se të flasim për përdorimin e saj, le të hedhim një vështrim në historinë e orëve të dorës. Ora e parë e këtij lloji u shfaq në shekullin e 19-të. Në vitin 1810, Mbretëresha Carolina Murat, një nga motrat e Napoleon Bonapartit, porositi një byzylyk të veçantë, në të cilin ishte montuar i gjithë mekanizmi i një ore.
Në shekullin e ardhshëm, orët e dorës fituan popullaritet në vende të ndryshme, duke u ofruar individëve një mënyrë praktike për të veshur një aksesor modern. Me kalimin e kohës, zhvillime të rëndësishme ndodhen në aspektin e ndërtimit dhe funksionimit të orëve.
Tani, në lidhje me arsyen pse e mbajmë orën në dorën e majtë, le të hedhim një vështrim më të thellë në këtë çështje dhe të zbulojmë çfarë fshihet pas saj!
Në veçanti, është vërtetuar se e mbajmë orën në dorën që nuk e përdorim aq shumë. Mendoni për këtë dhe kur shkruani në një fletore, do të duhet të mbani me vete orën e dorës sa herë që lëvizni, gjë që pa dyshim do të ishte e pakëndshme.
Kështu, ne jemi mësuar t’i shohim orët në dorën tonë “më të palëvizshme” dhe për këtë arsye është e çuditshme t’i shohim në anën e djathtë, edhe nëse dikush është mëngjarash. /UBT News/
Kuriozitete
Pse fëmijët i mësojnë gjuhët e huaja më lehtë?
Published
5 hours agoon
November 5, 2024Mësimi i një gjuhe të re është një proces bukur i vështirë që truri e përthith më lehtë në vitet e para të jetës. Studimet kanë zbuluar se fëmijët kanë aftësi unike për të mësuar gjuhë të huaja për shkak të elasticitetit të trurit gjatë fëmijërisë e ky fenomen është i njohur si “dritarja e gjuhës.
Gjatë kësaj periudhe, truri i fëmijëve është i ndjeshëm ndaj tingujve, strukturave e rregullave gramatikore të gjuhëve të ndryshme, duke e përthithur informacionin më lehtë e kjo ndjeshmëri e trurit ndaj gjuhëve zvogëlohet gradualisht pas moshës 7-10 vjeç, dhe kjo gjë e bën më sfiduese për të rriturit që të mësojnë dhe të mbajnë mend strukturat e gjuhëve të tjera. Shumë ekspertë e shpjegojnë këtë ndryshim si një pasojë të specializimit të trurit.
Me rritjen e fëmijës, truri fokusohet në njohuritë e konsoliduara, duke zvogëluar fleksibilitetin për të përvetësuar struktura të reja gjuhësore, e një tjetër faktor që ndikon në aftësinë e fëmijëve për të mësuar gjuhë është ekspozimi intensiv ndaj stimujve të rinj dhe përvojave të ndryshme gjatë fëmijërisë.
P.sh, fëmijët që dëgjojnë dy a më shumë gjuhë që nga lindja kanë mundësi të zhvillojnë shkathtësi natyrale në të dyja gjuhët, e të rriturit duhet të ndjekin kurse të strukturuara dhe të praktikojnë intensivisht për të arritur të njëjtin nivel.
Kjo periudhë e hershme është ideale jo vetëm për mësimin e gjuhëve, por dhe zhvillimin e aftësive tjera njohëse, duke përfshirë aftësinë për të zgjidhur probleme e të menduarit kreativ. Prindërit që kanë mundësi të ekspozojnë fëmijët ndaj më shumë se një gjuhe, mund të nxisin zhvillimin e tyre gjuhësor dhe njohës.
Pas fëmijërisë, ndonëse mësimi i gjuhëve mbetet i mundur, ai kërkon më shumë përkushtim dhe përpjekje, sepse truri tashmë është adaptuar ndaj një strukture të caktuar gjuhësore dhe është më pak fleksibil ndaj të rejave. /UBT News/
Kuriozitete
Çfarë tregon ngjyra e syve për personalitetin tuaj?
Published
22 hours agoon
November 4, 2024Mund të keni dëgjuar shpesh kur thuhet se sytë janë pasqyra e shpirtit të një njeriu, por a mund të jetë e vërtetë kjo? Ndoshta edhe juve ju ka shtyrë kureshtja të shihni përtej ngjyrës së syve të dikujt. Prandaj, në artikullin e mëposhtëm, do t’i kuptoni disa karakteristika të karakterit të personave bazuar në ngjyrën e syve të tyre.
Ngjyra blu, është ngjyra e syve e dytë në radhë, sa i përket përhapjes në botë e thuhet se personat e tillë, kanë një fuqi speciale për t’i joshur të tjerët. Ndoshta është për shkak të zgjuarsisë së tyre që nuk mungon, për shkak të paqes së valëve të detit që duket sikur të shpaloset përpara syve kur sheh një person me sy bojëqielli, por ajo që ka rëndësi është që kurrë mos guxo të konkurosh për të fituar zemrën e dikujt me një person me sy bojëqielli. Ke për të humbur!
Ngjyra jeshil, gjithçka që dihet për personat me sy të tillë, është se janë specialë. Është ngjyra më e rrallë më e përhapur në botë. Persona të tillë janë enigmatikë. mund të kalosh shumë kohë me ta e mos të arrish t’u nxjerrësh ndonjë informacion që vetë nuk duan ta tregojnë. E rëndësishme është që, nëse pranë vetes mban persona me sy në ngjyrë jeshile, dije se ata do të të ndryshojnë botëkuptimin tënd në debatet me ta. Duket sikur të bëjnë magji me sytë e tyre.
Ngjyra kafe e errët, ngjyra kafe e syve është më e përhapura në botë, 55% e popullatës e ka, por kjo nuk do të thotë se duke pasur sy kafë, nuk je special. Ata janë të zakonshëm në këtë aspekt, përpiqen të jenë sa më ndryshe në aspektet tjera të karakterit, kanë aftësi të mira flirtimi dhe janë persona me stil në të veshur.
Ngjyra kafe e hapur, ngjyrë e përhapur, nuk arrihet të bëhet dallimi mes dy formave të ngjyrës kafe. Ajo që ka rëndësi, është se persona të tilla kanë shpirt të mirë dhe mbahen si bindës. Femrat me sy kafë të çelët kanë fuqinë t’i bëjnë meshkujt të gjunjëzohen para tyre për shkak të vetëbesimit të lartë që kanë.
Ngjyra e zezë, persona të tillë do të donte t’i kishte kushdo në familje, apo në grupin e vetë shoqëror. Janë personat më besnikë që ekzistojnë. Këshillat që do të merrni prej tyre, janë të gjitha pjesë e eksperiencave jetësore që ata kanë. Ata kanë fuqinë që kurrë të mos ju mërzisin me shoqërinë e tyre. /UBT News/
Osmani pranon Raportin e Progresit: Kosova është në ballë të reformave
Çka duhet të dini kur përgatisni brumin e bukës?
IPK arreston një zyrtar doganor dhe një zyrtar policor për marrje ryshfeti
Osmani: Kosova është e bekuar që ka përkrahje mbi partizane në ShBA
Kosova e Luksemburgu me marrëveshje për mbështetjen e sektorit privat
G7 paralajmëron Rusinë kundër përdorimit të trupave koreanoveriore në Ukrainë
Kryediplomati iranian thotë se do t’i përgjigjen Izraelit në mënyrë “të matur”
Raporti mjekësor zbulon se Imane Khelif ka karakteristika biologjike mashkullore
Shtëpia e Bardhë përgatitet për dhunë të mundshme pas rezultatit të zgjedhjeve
Të kërkuara
-
Lajmet3 months ago
Mbyllet olimpiada e Parisit 2024- Kurora e sportit i përket Amerikës
-
Lajmet3 months ago
Zgjedh Menaxhment, Biznes dhe Ekonomi në UBT – Ferizaj dhe bëhuni liderët e së ardhmes
-
Kulturë1 month ago
Marigona Ferati, profesoresha e UBT-së, zëri i artit në jurinë ndërkombëtare në festivalin e teatrove në Oman
-
Lajmet2 months ago
Kurti: Përdhunimi është mjeti që përdori Serbia në Kosovë në mënyrë që të lë pasoja të përhershme në familje