Kuriozitete

Historia na tregon se çfarë lloj revolucioni lind nga një pandemi

Sipas Gelfand, normat e shoqërisë shtrëngohen në përgjigje të kërcënimeve mjedisore si sëmundjet, uria dhe rreziqet natyrore.

Published

on

Nga Laura Spinney

Në fillim faraoni e ndryshoi emrin e tij, nga Amenhotep IV në Akhenaten. Pastaj dekretoi një kryeqytet i ri të mbretërisë që duhej të ndërtohet larg të vjetrit. Në këtë qytet duhet të adhurohej vetëm një Perëndi, duke i braktisur të gjithë të tjerët:perëndinë e diellit Aten.

Herezia e Akhenatenit nuk zgjati shumë, dhe përfundoi me vdekjen e tij më pak se 20 vjet më vonë. Ishte një parantezë e 3 mijë viteve të stabilitetit kulturor që e karakterizoi Egjiptin e lashtë. Por gjurmët e tij të qëndrueshme në art dhe mendim, e bëjnë atë një nga revolucionet fetare më të diskutuara të të gjitha kohërave.

Një shpjegim i zakonshëm është se Akhenatenit, i ishte sosur durimi me priftërinjtë e plotfuqishëm të kryeqytetit të vjetër të Tebës, të cilët adhuronin shumë hyjni. Por sikur në tëvërtetë, ai të ishte duke iu shmangur një epidemie? Ideja nuk është e re, por është rikthyer nëfokus pas shfaqjes së Covid-19.

Pasi përjetuam pandeminë më të rëndë të shekullit të fundit, shumë egjiptologë dhe arkeologë e shohin të kaluarën me një sy tjetër. Ata kanë parë drejtpërdrejt ndikimin social që mund të ketë një pandemi, thellimin e pabarazive, refuzimin e autoritetit shtetëror, ksenofobinë dhe kërkimin e kuptimit, dhe e kanë kuptuar se këto dukuri ka të ngjarë të kenë precedentë.

“Sëmundjet infektive luajnë një rol kulturor dhe ekonomik, i cili përsëritet me kalimin e kohës, deri në ditët e sotme”-thotë Luiza Hiçkok nga Universiteti i Melbërnit, Australi. Duke parë se sa të ndërthurura janë mosmarrëveshjet sociale, idetë virale dhe viruset, Hitçkok dhe të tjerët pyesin nëse kjo mund të shpjegojë edhe ndryshimet kryesore kulturore që ndodhën në histori në kohën e Akhenatenit, gjatë pandemisë së Vdekjes së Zezë dhe Gripit Spanjoll të 1918–ës.

Rasti i murtajës – i kuptuar si një sëmundje infektive me përmasa epidemike – në Egjiptin e  Epokës së Bronzit të vonë, na ofron disa të dhëna. Në vitin 2012, egjiptologia amerikane ArielKozlof sugjeroi se kishte shenja të një epidemie që në kohën në mbretërimin e babait të Akhenaten, Amenhotep III.

Ajo e vë theksin tek boshllëk 8-vjeçar në të dhënat e shkruara, dhe tek fakti se Amenhotep kishte urdhëruar ndërtimin e shumë statujave të një Perëndeshë të shërimit, Sekhmet, që mbante kokën e një luani, më shumë se sa të çdo hyjnie tjetër. Në një moment ai ndryshoi madje edhe rezidencën e tij perandorake, ndoshta në një përpjekje për të izoluar veten.

Në vitin 2020, Jorrit Kelder nga Universiteti i Leidenit në Holandë, tha se e njëjta epidemi mund të ketë shtyrë Akhenatenin të ndërmerrte veprime më drastike. Kelder vuri re se sa shpesh njerëzit ndiheshin të zhgënjyer nga qeveritë, të cilat sipas pritshmërive të tyre, duhet t’i kishin mbrojtur nga Covid-19.

Reforma fetare e ndërmarrë nga Akhenateni në shekullin XIV Para Krishtit “mund të shihetndoshta si një veprim parandalues për të theksuar dështimin, jo të tijin, por të Perëndive tradicionale për ta mbrojtur Egjiptin”- shkroi ai. Megjithatë, qyteti i ri i Akhenatenit, Amarna, u bë shpejt një qendër vendimtare në një rrjet ndërkombëtar të tregtisë dhe diplomacisë.

“Një lloj epokë e parë kozmopolitane”- thotë Kelder. Prandaj, as ai mund të mos i ketë shpëtuar epidemisë siç shpresonte themeluesi i saj. Dhe e njëjta sëmundje ngjitëse, mund të ketë shkaktuar vdekjen e tij, të bashkëshortes Nefertitit, dhe 3 vajzave të tyre.

Sëmundja misterioze mund të jetë përhapur edhe përtej Egjiptit, sidomos kur njerëzit filluan të braktisnin Amarnën. Hiçkok ngre pyetjen nëse kjo gjë dobësoi një sërë qytetërimesh mesdhetare, duke çuar në shkatërrimin e tyre nga popujt e detit (një grupim që u përhap me shpejtësi në Mesdheun Lindor) dhe në fund të Epokës së Bronzit pak më shumë se një shekull më vonë.

Të njëjtën qasje ka edhe Xhoel Finkelshtein, bashkëthemelues i Institutit të Kërkimeve për Rrjetet Infektuese (NCRI) në Nju Xhersi, SHBA. NCRI analizon tendencat e informacionit në rrjetet sociale, dhe i lidh ato me ngjarje të botës reale. Që nga fillimi i pandemisë së Covid-19, pavarësisht nga orientimet politike, NCRI ka vënë re rritjen e “grupeve fetare revolucionare, që po tentojnë të prishin marrëdhëniet me shoqërinë, për të krijuar diçka që sjell një epokë utopike”- thotë Finkelshtein.

Pasi kanë krijuar ndjekës në sferën virtuale, aktiviteti i këtyre grupeve tani është përhapur në atë fizike. Studiues të tjerë kanë vënë se njerëzit i drejtohen fesë në kohë epidemish, madje edhe në një epokë gjithnjë e më laike si kjo e sotmja. Në prillin e vitit 2020, Qendra Kërkimore Pju në Shtetet e Bashkuara, raportoi se 1/4 e të rriturve deklaruan se besimi i tyre u forcua pas shpërthimit të Covid-19.

Ajo që njerëzit kërkojnë tek feja në këto kohë, është më pak e qartë. Por ka shumë të ngjarë që për shumë njerëz të jetë një rend social më i kontrolluar. Mishel Gelfand nga Universiteti iStenfordit në Kaliforni, argumenton prej kohësh se normat e një shoqërie shtrëngohen në përgjigje të kërcënimeve mjedisore si sëmundjet, uria dhe rreziqet natyrore, që kërkojnë sjellje të përbashkët dhe një bashkëpunim në shkallë të gjerë.

Një nga mënyrat për t’i inkurajuar këto veprime, është lutja ndaj një “Perëndie hakmarrës” për t’i ndëshkuar shkelësit e ligjit. Por feja nuk është mënyra e vetme për ta bërë një kulturë më norma më të ashpra. Në një studim që përfshin gati 250.000 njerëz në 47 vende, Leor Zmigrodnga Universiteti i Kembrixhit dhe kolegët e tij, zbuluan se qëndrimet konservatore dhe autoritare,rriten me shtimin e sëmundjeve infektive, dhe pavarësisht të ardhurave, arsimimit dhe faktorëvetë tjerë.

Dhe kjo lidhje vlen vetëm për sëmundjet e transmetuara nga një njeri tek tjetri, dhe jo për sëmundjet e pa transmetueshme. Kjo sugjeron që kthesa autoritare është thellësisht e një natyre sociale dhe ka të bëjë me mënyrën se si ne i perceptojmë njerëzit e tjerë. Edhe pse studimi i paraprin shfaqjes së Covid-19, sjellja e njerëzve gjatë pandemisë aktuale i ka përforcuar këto gjetje.

“Kjo sëmundje thellësisht sociale, që mund të transmetohet nga njerëzit e tjerë, ka çuar në një valë autoritarizmi në mbarë botën”, thotë Zmigrod. Në një paralele historike shqetësuese, Kristian Blikëll i Rezervës Federale në Nju Jork, zbuloi se tek qytetet gjermane në fillim të viteve 1930, sa më e lartë të kishte qenë shkalla e vdekjeve gjatë pandemisë së gripit të vitit 1918, aq më i madh ishte numri i votave për partinë naziste, dhe kjo sërish pavarësisht faktorëve si të ardhurat dhe papunësia.

“Në një pandemi ekziston një frikë e madhe ndaj kaosit, dhe dëshira për masa më të forta nga autoritetet, i hap rrugën mbështetjes së qeverive më autoritare”- thotë Gelfand. MajkaëllMutukrishna i Shkollës Ekonomike të Londrës, një studiues i evolucionit kulturor, ka një pikëpamje darviniane mbi këtë çështje.

Traumat, ashtu si epidemitë, krijojnë plejada “mutacionesh” ideologjike. Pastaj në veprim hyn ekuivalenti kulturor i seleksionimit natyror, duke i eliminuar mutacionet më pak të përshtatshme për popullatën. Po si mund të funksiononte kjo dinamikë në praktikë?

Si mikrobet ashtu edhe idetë udhëtojnë nëpër rrjetet sociale njerëzore, thotë sociologu dhe mjeku i Universitetit të Jeilit, Nikolas Kristakis. Këto rrjete kanë evoluar për të arritur një ekuilibër optimal midis avantazheve dhe disavantazheve të ekspozimit ndaj njerëzve të tjerë. “Përhapja e mikrobeve, është çmimi që duhet paguar për përhapjen e ideve”– thotë Kristakis. / Marrë me shkurtime “New Scientist” – Bota.al

Continue Reading

Kuriozitete

Alarmante: Mos rrini ulur në banjo më shumë se 10 minuta!

Published

on

Njerëzit e kanë zakon t’i marrin telefonat në banjo. Një 3-minutësh aty, shpejt mund të kthehet në 15-minutësh duke lexuar, postuar apo shikuar video në telefon. Mund të duket mënyrë e padëmshme për ta kaluar kohën, por ekspertët paralajmërojnë se ulja e zgjatur në guaskën e banjos mund ta dëmtojë shëndetin tuaj.

Madje është lidhur me një rrezik në rritje të hemorroideve dhe dobësimit të muskujve të legenit, ka thënë Lai Xue, kirurg në një qendër mjekësore në Dallas.

Njerëzit duhet të shpenzojnë rreth 5 deri 10 minuta në banjo, sipas Farah Monzur, mjeke në Qendrën për sëmundjet inflamatore të zorrëve në New York, shkroi CNN. Ekspertët kanë shpjeguar se nga ulja e zgjatur ka rrezik të madh që hemorroidet të paraqiten.

Monzur ka thënë se qëndrimi për gjatë po ashtu mund ta rrisë rrezikun e çrregullimit të rektumit. Më pas, muskujt e legenit mund të dobësohen.

Për të shmangur qëndrimin e tepërt në banjo, ekspertët këshillojnë që telefonat, revistat apo librat të mbahen jashtë banjos.

“Bëjeni qëndrimin në banjo sa më jointeresant”, ka thënë Monzur.

Continue Reading

Kuriozitete

Gjerdani historik me diamante del sot në ankand, vlerësohet rreth 2.3 milionë dollarë

Published

on

Një gjerdan i veçantë dhe historik me diamante, i krijuar në shekullin e 18-të dhe që përmban 60 gramë diamante do të dalë në ankand javën e ardhshme nga shtëpia e ankandit “Sotheby’s” në Gjenevë. Vlerësuar rreth 2.3 milionë dollarë, ky gjerdan unik lidhet me një nga skandalet më të famshme të atij shekulli që njihet si “Afera e Gjerdanit me Diamante”.

Në këtë skandal, fisnikja famëkeqe aventuriere franceze Zhen dë la Mot mori gjerdanin në emër të mbretëreshës Mari Antonetë pa e paguar atë, duke e diskredituar atë në sytë e popullit dhe duke e shtuar pakënaqësitë që çuan në Revolucionin Francez.

Pavarësisht se gjykata e gjeti të pafajshme mbretëreshën, ky incident i dha asaj një famë të keqe për luksin e saj të tepruar.

Jessica Wyndham, drejtuesja e shitjeve të stolive të çmuara të “Sotheby’s”, thotë se cilësia dhe mosha e këtyre diamanteve sugjerojnë se disa prej tyre mund të jenë të njëjtat me ato të përdorura në gjerdanin e skandalit. Ankandi do të zhvillohet sot dhe pritet të tërheqë shumë koleksionistë dhe të apasionuar pas historisë së Francës dhe stolive të rralla. /UBT News/

Continue Reading

Kuriozitete

Del në shitje libri më i vjetër i krishterë

Published

on

Libri më i vjetër fetar i krishterimit, sipas shtëpisë së ankandit Christie’s, do të dalë në shitje në qershor. Kodiku “Crosby-Schøyen”, i shkruar në papirus në Egjipt, daton midis viteve 250-350 pas Krishtit.

Mendohet të jetë një nga librat më të vjetër që ekziston e madje mund të shitet deri në 3.8 milionë dollarë (3.4 milionë euro). Libri liturgjik është prodhuar në një nga manastiret e para të krishtera dhe përmban tekstet e plota të dy librave të Biblës.

Teksti ka “rëndësi monumentale si dëshmi e përhapjes më të hershme të krishterimit rreth Mesdheut”, tha Eugenio Donadoni, specialist i lartë për libra dhe dorëshkrime në Christies. “Murgjit më të hershëm në Egjiptin e Epërm në manastirin më të hershëm të krishterë po përdornin pikërisht këtë libër për të festuar festat më të hershme të Pashkëve, vetëm disa qindra vjet pas Krishtit dhe vetëm njëqind vjet pas shkrimit të Ungjillit të fundit.”

Libri është pjesë e Papirusit Bodmer, përmbledhje e teksteve që u zbuluan në vitet 1950, përfshin shkrime të krishtera, ekstrakte biblike dhe literaturë pagane.

Libri është një nga tekstet më të vjetra në botë, thotë shtëpia e ankandeve. Ruajtja e tij i është atribuuar klimës së thatë të Egjiptit, tha Donadoni.

Kodiku u ble nga Universiteti i Misisipit ku mbeti deri më 1981 dhe u ble disa herë para se të blihej nga koleksionisti norvegjez i dorëshkrimeve Martin Schoyen në 1988. Schoyen po nxjerr në ankand dorëshkrimin së bashku me pjesë tjera nga koleksioni i tij, që është një nga arkivat më të mëdha të dorëshkrimeve në botë. Kodiku është i ekspozuar në Christie’s New York dhe do të qëndrojë atje deri më 9 prill. Ai do të del në ankand më 11 qershor në Londër. /UBT News/

Continue Reading

Kuriozitete

Kujdes nga këto shkelje, ju pengojnë të bëheni shtetas zviceran

Published

on

Kriteret e natyralizimit të Zvicrës janë ndër më të rreptat në Evropë. Përveç kërkesave si: Kohëzgjatja e qëndrimit dhe aftësia gjuhësore të cilat janë të njëjta si në vendet e tjera – Zvicra gjithashtu këmbëngul që të gjithë aplikantët për shtetësi të jenë të integruar mirë.

Integrimi është një nga kushtet kryesore për natyralizim, kjo kërkesë ka rezultuar në gjykime arbitrare, si mohimi i natyralizimeve për arsye në dukje të parëndësishme si të vishesh në mënyrë të shkujdesur në publik, të ankohesh për zilet e lopës ose të mos kesh njohuri për pjatën e djathit zviceran, raclette.

Ka shkelje më “serioze” që me siguri do të përjashtojnë aplikimin për shtetësi, nëse jeni i huaj e dënuar për krime, mund të harroni të bëheni zviceran. Varësisht nga vepra juaj, mund të dëboheni nga Zvicra dhe qeveria i përkufizon “krime të rënda” si ato që kërkojnë të paktën një dënim me tre vjet burg, duke përfshirë vrasjen, përdhunimin, sulmin e rëndë seksual, aktet e dhunshme, grabitjen e armatosur, si dhe trafikun e drogës dhe njerëzve.

Është e drejtë të thuhet se nëse i përkisni ndonjë prej kategorive të mësipërme, nuk duhet të shqetësoheni as të aplikoni për shtetësi.

Thyerja e rregullave të vozitjes – Një banor francez i Gjenevës, shpejtësia mund t’ju çojë në telashe. Burri, i cili ka jetuar në Zvicër për 40 vjet e zotëron disa biznese me shumë miliona franga, e pa kërkesën e tij për shtetësi zvicerane të refuzuar pasi u kap duke kaluar një kantier ndërtimi me shpejtësi 40 km/h me shpejtësi 80 km/h. Kërkesa për shtetësi u refuzua, se komiteti i natyralizimit e konsideroi drejtimin e pakujdesshëm se kandidati nuk ishte “integruar me sukses”.

Ankesa kundër vendimit dështoi, kjo tingëllon si arsye e parëndësishme për t’i mohuar një pasaportë një banori tjetër të mirë, por është në përputhje me kriteret e natyralizimit të Zvicrës, të cilat përfshijnë respektimin e ligjeve të vendit.

Papërgjegjësi financiare – Të kesh borxhe të pashlyera ose të jesh subjekt i procedurave të mbledhjes së borxheve nuk është një shenjë e mirë për sa i përket shtetësisë. Kjo se Akti i shtetasve të huaj dhe integrimit (FNIA), e përcakton integrimin e suksesshëm – një kusht i rëndësishëm për natyralizim si përgjegjësi personale, vetë-mjaftueshmëri dhe pjesëmarrje në ekonominë e vendit.

Nëse keni borxhe, pa dyshim (në sytë e autoriteteve zvicerane) nuk keni atë që duhet për t’u bërë zviceran, në manualin e tij mbi natyralizimin, Sekretariati Shtetëror për Migracionin (SEM) vë në dukje se “përputhja me ligjin zviceran matet veçanërisht me një reputacion financiar shembullor”.

SEM vazhdon duke renditur mospagesën e taksave, primet e sigurimit shëndetësor, gjobat, qiratë, akumulimin e borxhit si arsye për mohimin e shtetësisë.

Marrja e ndihmës sociale (ose edhe kërkimi i saj)

Ashtu si papërgjegjshmëria financiare nuk shihet mirë në Zvicër, po kështu varet nga paratë publike për të mbajtur veten nëse jeni një i huaj që kërkon të natyralizohet. Konsiderohet një ofendim dhe më i madh (Një tipar i qartë ‘jozvicerian’) nëse refuzoni të punoni. Aplikimi për shtetësi zvicerane refuzohet nëse keni qenë në ndihmë sociale në tre vitet para aplikimit. Bëhet përjashtim nëse përfitimet kthehen plotësisht para se të merret aplikimi. /UBT News/

Continue Reading

Të kërkuara