

Lifestyle
Çfarë është instinkti njerëzor dhe si e kemi trashëguar?
Refleksi dhe instinkti janë në marrëdhënie të ngushta midis tyre.
Published
3 years agoon
By
Betim GashiShumica prej nesh në shoqëritë e zhvilluara jetojmë në një botë që ecën para me ritme të shpejta, shpeshherë magjepsëse, falë inovacioneve të teknologjisë së lartë, udhëtimeve të largëta dhe realitetin virtual. Në përgjithësi ne jetojmë një ambient të sigurt, kemi qasje te kujdesi shëndetësor, arsimi dhe ushqimi.
Megjithatë, nëse kërcënohen nevojat tona themelore, për të rivendosur ekuilibrin do të ndërhyjnë instinktet tona njerëzore. Po sa shpesh inkurajohemi të ndjekim apo besojmë instinktin tonë? Dhe çfarë do të thotë kjo realisht? Përgjatë shekujve, biologët, psikologët dhe degët e tjera të mendimit shkencor janë përpjekur që gjejnë një përkufizim konsensual.
Por instinkti njerëzor mbetet një konstrukt kompleks, të cilin po përpiqemi ende që ta kuptojmë. Sipas uebsajtit study.com: “Sjelljet instinktive janë jetike për mbijetesën për të gjitha llojeve të kafshëve. Ato nuk janë aftësi që mund të mësohen. Instinkti përkufizohet si një sjellje e pamësuar, Ai është i lindur, dhe i zhvilluar përmes evolucionit, dhe është një tipar i të gjithë anëtarëve të një specieje”.
Refleksi dhe instinkti janë në marrëdhënie të ngushta midis tyre. Refleksi është përgjigja automatike ndaj një stimuli të jashtëm, siç është pulitja e shpejtë e syve nuk ka na hyrë një mizë në sy, apo përgjigja Moro, që është refleksi i një foshnje që trembet nga një zhurmë e madhe.
Historia e instinktit
Filozofi i lashtë grek Hipokrati, e përshkroi dikur instinktin si “natyrën e kafshëve, e cila është e pamësuar”. Në shekullin XVIII-ë, u shfaqën teori të reja që pretendonin se të gjitha sjelljet vijnë nga idetë dhe inteligjenca, dhe në fund disa prej tyre bëhen zakone. Në vitin 1859, Çarls Darvini shkroi një kapitull mbi instinktet në veprën e tij kryesore “Mbi origjinën e specieve”.
Në përputhje me këtë të fundit, në fillim të shekullit XX-të psikologët e sjelljes hodhën poshtë idenë e instinktit njerëzor. Ata besonin se mendja ishte si një fletë bosh pa asnjë njohuri të trashëguar apo sjellje instinktive. Sot instinkti njerëzor përcaktohet kryesisht si një model sjelljeje i stereotipizuar, në dukje i pamësuar, por i përcaktuar gjenetikisht. Ndërsa plakemi ne humbasim disa nga instinktet tona njerëzore, siç është instinkti i ushqyerjes së foshnjave.
Cilat janë instinktet kryesore të njeriut?
Tre instinktet themelore njerëzore që e drejtojnë sjelljen njerëzore janë:
Vetëruajtja
Siguria, ushqimi dhe uji, strehimi, shëndeti
Instinkti seksual
Riprodhimi, kërkimi i një partneri
Instinkti social
Formimi i lidhjeve dhe i marrëdhënieve të sigurta sociale me të tjerët
Vetë-ruajtja
Pa vetë-ruajtje, ne nuk mund të përmbushim dot instinktet e tjera themelore që kemi si njerëz. Pra njerëzit duhet të ndihen të sigurt dhe të lirë nga kërcënimi. Dhe pasi vendoset kjo siguri, ne mund të dalim dhe të kërkojmë ushqim dhe ujë. Në bazën e hierarkisë së nevojave të psikologut të famshëm Abraham Masllou qëndron grupimi i kërkesave fiziologjik që përfshin vetë-ruajtjen. Ai shpjegon se në nivelin më themelor njerëzor, ne kemi nevojë për ajër, ujë, ushqim, strehim, gjumë, veshje dhe riprodhim.
Instinkti seksual
Në kuptimin biologjik, instinkti seksual është ideja që organizmat kërkojnë marrëdhënie seksuale si një detyrim instinktiv për t’u riprodhuar. Nga ana tjetër, filozofi gjerman i shekullit XIX-të, Artur Shopenhauer, mendonte se instinktet seksuale përbënin një pjesë të asaj që ai e quajti si vullneti njerëzor. Psikologu Sigmund Frojd, u përpoq të kuptonte se si instinkti seksual lidhet me mekanizmat mendorë dhe emocionalë që rregullojnë sjelljen njerëzore.
Instinkti social
Pandemia dhe bllokimet për shkak të Covid-19, na ekspozuan ndaj efekteve shpeshherë të dhimbshme dhe të dëmshme nga pamundësia për të përmbushur instinktet tona sociale. Për të mbijetuar dhe lulëzuar, njerëzit kanë nevojë të jetojnë në komunitet dhe të kenë kontaktesociale.
Izolimi përdoret si një formë torture, dhe psikologët paralajmërojnë se vetmia mund ta zhysë njeriun në depresion dhe ankth. Marian Trent, psikologe klinike dhe krijuese e Akademisë Feel Better, thotë që ne njerëzit rritemi si qenie sociale, të shkolluar,për të qenë socialë dhe për t’i njohur njerëzit kur i shohim.
Prandaj është e paqartë nëse të qenit social është një instinkt apo një sjellje e mësuar. “Njerëzit me spektrin autik, raportojnë shpesh se nuk ndiejnë të njëjtin presion shoqëror ose instinkt për të pranuar njerëzit. Të ngulitur në instinktin tonë shoqëror, njerëzit janë instinktivisht bashkëpunues, të sjellshëm dhe të dashur, por edhe të dhunshëm, paragjykues dhe agresivë”, shpjegon profesor Von Hipel, profesor i psikologjisë sociale në Universitetin e Kuinslendit në Australi.
“Rrethanat e ndryshme çojnë tek këto dy lloje reagimesh shumë të ndryshme. Në nivelin e përgjithshëm, mund të themi se të qenit me anëtarë të grupit tënd, të afërm, apo partnerë romantikë dhe koalicioni priret të çojë tek e para, ndërsa të qenit me anëtarë të grupeve të tjera, konkurrentë ose njerëz që shihen si kërcënim për grupin apo familjen, priret të çojë tek kjo e fundit”, thotë ai.
A kemi të njëjtat instinkte dhe sjellje si paraardhësit tanë?
“Evolucioni biologjik i njeriut gjatë miliona viteve të fundit, nënkupton se ndryshimi më i madh sot midis nesh dhe paraardhësve tanë si shimpanzetë, qëndron tek bashkëpunimi, pasi ne jemi shumë më bashkëpunues se ata”, thotë profesor Von Hipel.
“Evolucioni ynë kulturor gjatë disa qindra apo mijëra viteve të fundit, dhe lindja e qyteteve 5000 vjet më parë, na ka mësuar dalëngadalë të jetojmë me një tolerancë më të madhe në një botë të huajsh, pa përdorur dhunën për të zgjidhur dallimet midis nesh, apo si një mënyrë për të konkurruar me njëri-tjetrin”, shton ai.
Ka ende një debat shumë të madh, nëse gjuha është një instinkt i lindur njerëzor apo një sjellje e mësuar. Në librin e tij të vitit 1994 “Instinkti i gjuhës”, psikologu Stiven Pinkerargumenton se fëmijët lindin me një instinkt gjenetik për të folur, ndërsa teoria e të mësuarit e sugjeruar nga filozofi austriak-anglez i shekullit XX-të, Karl Poper, është se ne lindim duke mos ditur asgjë, por jemi në gjendje të mësojmë gjithçka.
A mund t’i kapërcejmë instinktet tona?
“Ne mund të kapërcejmë çdo lloj instinkti, dhe disa njerëz i referohen si ‘vullnet i lirë’ procesit përmes të cilit e bëjmë këtë”, thotë profesor Von Hipel. Marian Trent thotë që shpeshherë ne njerëzit, i mposhtim instinktet tona në situatat e përditshme.
“Për shembull marrin rastin e instinktit për të shmangur diçka të neveritshme për vetë-ruajtje. Si prindi i një fëmije të vogël, ne duhet ta kapërcejmë neverinë nga ndërrimi i pelenave. Apo nëse ju kujtohet një moment kur keni ngrënë apo keni pirë diçka që ju sëmurur, instinkti juaj është ta shmangni atë herën tjetër. Instinkti juaj ju mban të sigurt, por mënyra jua e menduarit mund ta kapërcejë këtë”, shton ajo.
Fushat e reja të mendimit në psikologjinë evolucionare, sugjerojnë që ne kemi ruajtur shumë nga tiparet e mbijetesës së paraardhësve tanë, siç është instinkti për të luftuar kur jemi të kërcënuar. Siç shkruan Najxhëll Nikolson në Harvard Business Revieë, “Ju mund ta nxirrni njeriun nga Epoka e Gurit, por nuk mund ta zhdukni Epokën e Gurit nga shpirti i tij”.
Dashuria si një instinkt njerëzor
Darvini besonte se njerëzit kanë mbijetuar si specie, sepse kanë evoluar në aftësinë për t’u kujdesur për ata në nevojë si dhe për të bashkëpunuar. Sociologët e quajnë këtë “mbijetesa e më të mirëve”. Dasher Keltner, drejtor i fakultetit të Qendrës së Shkencës në Universitetin Berkli në Kaliforni dhe autor i librit “Instinkti i mëshirshëm:Shkenca e mirësisë njerëzore”, ka ndërtuar mbi këtë teori në gjithë veprën e tij.
Nëpërmjet një sërë eksperimentesh në laboratorin e tij, ai zbuloi se nëse mund t’i detyroni njerëzit të ndjejnë dhembshuri, ata nisin të ndihen shumë të lidhur me grupe të ndryshme.
Në veçanti, ata ndjejnë se janë të ngjashëm me njëri-tjetrin dhe ndajnë një humanizëm të përbashkët me njerëzit që janë në nevojë apo që janë më të brishtë.
Kjo mundëson një sjellje më altruiste ndaj tyre. Në një studim novator por shumë të diskutueshëm të kryer nga psikologu evolucionar Dejvid Bas nga Universiteti i Teksasit në 37 vende të botës dhe me mbi 10.000 njerëz, zbuloi se mirësia ishte cilësia më e kërkuar tek një partner.
Lifestyle
Si të përdorni rigonin për shëndetin e flokëve dhe thonjëve?
Published
1 day agoon
September 5, 2025By
UBT News
Rigoni është një erëzë e përdorur në kuzhinë dhe shumë e njohur në vendin tonë. Vendlindja e rigonit është Evropa, por ajo është përhapur ndjeshëm në shumë zona të botës.
Por, në artikullin e sotëm nuk do të flasim për rigonin si një përbërës që ju jep më shumë shije ushqimeve apo shëndet trupit.
Rigoni mund të përdoret fare mirë edhe për bukurinë e jashtme për flokë apo thonjë më të fortë.
Se si ta përdorni për të kuruar flokët ky artikull u’a tregon në vijim.
Për thonjtë e infektuar
Për të larguar infeksionet fungale nga thonjtë mjafton të përzieni gjysmë gote me kripë të trashë me një filxhan kafe sodë buke në një legen me ujë të vakët dhe zhysni këmbët apo duart në të. Lërini të qetësohen për 20-30 minuta e më pas thajini ato me një peshqir.
Merrni vaj rigoni në duar e lyeni gjithë zonën ku keni infeksionin. Ky ilaç i pazakontë mund të shkrijë yndyrën e barkut.
Në mënyrë që thonjë tuaj të shërohen, mundohuni të mos kenë lagështi e t’i lyeni me vaj 3 herë në ditë.
Kundër zbokthit dhe skalpit të thatë
Hidhni në duar 2-3 pika vaj rigoni, fërkoni mirë e masazhoni me kokën me lëvizje rrethore. Mund të shtobi edhe disa pika vaj bajamesh, kokosi apo ulliri. Lëreni këtë masë të veprojë në kokë për 45 minuta e më pas shplani flokët me shampo.
Gjithashtu mund të hidhni 2-3 pika vaj rigoni në shampon tuaj dhe ta masazhoni kokën disa minuta teksa lani flokët.
Për flokë të butë
Mjafton të përzieni në një gotë me ujë 1-2 lugë gjelle rigon të thatë e 1 lugë gjelle ekstrakt vanilje. Këtë masë ngroheni për 45 sekonda ose për 30 sekonda në mikrovalë e lëreni të ftohet. Hidheni masën në një shisha me spruco dhe spërkasni flokët pasi të dilni nga dushi.
Këtë trajtim duhet ta ruani të mbyllur në frigorifer për jo më shumë se 1 javë.
Përgatiti: A.Z. /UBT News/
Lifestyle
Vjeshta po vjen! 4 hapa për një mendje të gjallëruar
Published
1 day agoon
September 5, 2025By
UBT News
Vjeshta është stinë që të shumtë persona nuk e duan sepse ka shi. Në ditët e para të kësaj stine, njerëzit pastrojnë shtëpinë, dollapet dhe gjithçka tjetër materiale.
Pastrimi në thelb është diçka që nuk duhet orientuar vetëm tek sendet materiale që na rrethojnë.
Ne mund të pastrojmë edhe trurin. Po, trurin!
4 hapat për një mendje të gjallëruar
Bëni një gjumë të mirë – Gjumi është i një rëndësie thelbësore për shëndetin e trurit. Ai përmirëson kujtesën dhe vëmendjen.
Studimet thonë se mungesa e tij mund të shkaktojë dëmtime në tru duke shkatërruar qeliza dhe neurone të rëndësishme.
Kryeni aktivitet fizik – Të pasurit një formë të shëndetshme trupore në rini ka ndikim në aftësitë e të nxënit në moshën e mesme thotë një studim i Harvardit. Njerëzit mbipeshë pësojnë një humbje masive të volumit të trurit në moshën e tretë dhe të mëvonshme.
Aktiviteti fizik është i rëndësishëm sepse të bën më të zgjuar, thonë ekspertët.
Ushqehuni mirë – Një regjim i shëndetshëm ushqimor është i lidhur fort me shëndetin mendor. Problemet me kujtesën ndodhin rëndom si pasojë e mungesës së vitaminave të kompleksit B. Vitamina B12 është ndër më të rëndësishmet për shumë prej funksioneve nervore.
Truri ka nevojë edhe për acidet yndyrore.
Peshku, arrorët dhe farat janë ndër burimet më të rëndësishme të këtyre acideve.
Kujdesuni për stresin – Stresi është shkatërrimtar për trurin por edhe për imunitetin dhe cilësinë e gjumit e cila është kaq e nevojshme.
Ai është i paevitueshëm por i menaxhueshëm. Identifikoni burimin e stresit e përpiquni të gjeni mënyrat më të lehta për ta luftuar atë siç është meditimi por edhe frymëmarrja e thellë. Muzika është mënyrë e shkëlqyer për të hequr stresin dhe nxitur qetësinë mendore.
Lifestyle
Hulumtimi 75 vjeçar nga Harvardi zbulon faktorin më të rëndësishëm për lumturinë e njerëzve
Published
2 days agoon
September 4, 2025By
UBT News
A keni dëgjuar ndonjëherë për studimin e Harvardit, i cili ka zgjatë 75 vite vetëm për të zbuluar se çfarë na bën neve të lumtur? Është studim revolucionar në psikologji?
Studimi i ka monitoruar jetët e dy grupeve me meshkuj për mbi 75 vite, ka arritur të zbulojë faktorin më të rëndësishëm për lumturinë e njerëzve. Pra, çfarë na bën njerëzve të lumtur dhe të shëndetshme përgjatë jetës?
Nëse mendoni se fama dhe paratë, nuk jeni vetëm – por, sipas psikiatrit Robert Waldinger, e keni gabim.
Sipas Waldinger, faktori numër një i lumturisë dhe mirëqenies janë lidhjet e mira me tjerët, ky është mesazhi që e kishin marrë nga hulumtimi. Pra, parashikuesi më i mirë i lumturisë dhe përmbushjes së përgjithshme në jetën tuaj është dashuria.
Për të qenë më specifik, hulumtimi ka treguar se duke e pasur dikë në të cilin/cilën mbështetni ndihmon në relaksimin e sistemit nervor, dhe e ndihmon trurin të qëndrojë i shëndetshëm, e gjithashtu i zvogëlon dhimbjet emocionale.
Të dhënat e studimit kanë treguar se ata të cilët ndihen të vetmuar janë më të prirë të vuajnë nga shëndeti i dobët fizik më herët se tjerët dhe të vdesin më të rinj.
“Nuk është vetëm numri i miqve që ndikon në këtë, por është kualiteti i lidhjeve të afërta ai që ka rëndësi”, ka treguar Waldinger.
Lifestyle
Gjashtë gjëra që nuk duhet t’ia thoni kurrë një fëmije
Published
2 days agoon
September 4, 2025By
UBT News
Të gjithë prindërit e dinë sa e vështirë është të qëndrosh i qetë kur një fëmijë po bërtet, po të sfidon ose po të fyen.
Në momente të tilla, është e lehtë të thuash diçka që nuk e kemi fjalën, diçka që të lëndon. Emocionet marrin kontrollin dhe arsyeja lihet mënjanë. Por fjalët kanë fuqi dhe ato që thuhen me zemërim mund të mbeten në kujtesën e një fëmije për një kohë të gjatë.
Ekspertët nga Empowering Parents kanë nxjerrë në pah frazat që duhet t’i shmangim kur jemi të zemëruar.
“Kjo është qesharake! Pse je i mërzitur për këtë?”
Prindërit i bëjnë problemet e fëmijës të duken të parëndësishme, veçanërisht për adoleshentët. Nëse i minimizojmë shqetësimet e tyre, fëmija do të ndihet i keqkuptuar dhe madje edhe më i frustruar. Në vend që t’u thoni se po reagojnë, provoni t’i thoni, pasi situata të jetë qetësuar, “Unë e shoh pak më ndryshe. Më tregoni si ndiheni për këtë”.
“Je njësoj si babai yt!” ose “Pse nuk je si vëllai yt?”
Krahasimet janë të dhimbshme. Qofshin ato për prindin tjetër apo për vëllezërit e motrat, ato e bëjnë fëmijën të ndihet më pak i vlefshëm. Deklarata të tilla nxisin turpin dhe rivalitetin. Çdo fëmijë është unik – bëjani të ditur se i vlerësoni pikërisht ashtu siç janë.
“Ti nuk bën kurrë asgjë siç duhet” ose “Je një humbës”
Fjalët që fyejnë një fëmijë lënë plagë të thella. Të quash një fëmijë të paaftë nuk e ndihmon atë të mësojë, vetëm sa e distancon. Në vend të turpit, fëmijët duhet të ndihen përgjegjës për veprimet e tyre, por pa u ndjerë sikur janë të këqij si njerëz.
“Mbarova me ty!”
Edhe pse ndonjëherë ndihemi të mbingarkuar, kjo fjali mund ta lëndojë thellë një fëmijë. Ata janë të varur nga ju dhe një deklaratë si kjo krijon një ndjenjë braktisjeje dhe pasigurie. Edhe nëse nuk e mendoni me bindje, pasojat mund të jenë afatgjata.
“Do të doja të mos kisha pasur kurrë fëmijë”
Ky mendim mund t’ju vijë pas një dite të vështirë, por është e rëndësishme ta mbani për vete. Nuk ka të bëjë me fëmijën tuaj, por me lodhjen tuaj. Në vend që të thoni fjalë kaq të ashpra, bëni një pushim dhe jepini vetes kohë të qetësoheni.
“Edhe unë të urrej!”
Nëse fëmija juaj thotë, “Të urrej”, nga zemërimi, përgjigjja juaj nuk duhet të jetë e njëjtë. Jeni i rrituri, jo pasqyra e tij. Duke thënë fjalë të tilla, po i dërgoni mesazhin se nuk jeni i dashur, gjë që mund të ndikojë në vetëvlerësimin e tij. Nëse e thoni, është e rëndësishme të kërkoni falje sinqerisht më vonë.
Si të vazhdohet?
Merrni frymë thellë. Kjo ju jep kohë të qetësoheni dhe të mos reagoni impulsivisht.
Ktheni bisedën te tema e vërtetë. Nëse fëmija po grindet për të shmangur një angazhim, thuani: “Nuk po diskutojmë nëse më do apo jo. Le të përqendrohemi te detyrat e shtëpisë.”
Largohuni nga debati. Nëse mendoni se do të shpërtheni, thuajini: “Do të flasim për këtë më vonë kur të jemi qetësuar të dy.” Dhe largohuni përkohësisht nga dhoma.
Hidhni poshtë deklaratat e dëmshme përgjithmonë. Ti merr një vendim të vetëdijshëm për të mos i thënë më kurrë fjali të caktuara. Kjo të përgatit për një komunikim më të shëndetshëm.

Parashikimi i motit për sot, një ditë e nxehtë dhe me diell

Si ta kaloni një të premte ndryshe dhe plot energji?

Si bëhet diagnostikimi i autizmit?

Elon Musk drejt titullit të parë të “trilionerit” në botë

Studim: Ëmbëlsuesit artificialë mund të përshpejtojnë plakjen e trurit!

BMW zbulon modelin e ri iX3

Duart si pasqyrë e shëndetit, ja shenjat që nuk duhen neglizhuar

Irlanda e Veriut triumfon ndaj Maltës në kualifikuese të Botërorit 2026

Sulm në parkingun e kopshtit në Vushtrri dhe arsenal armësh në shtëpi, një muaj paraburgim për dy persona
Të kërkuara
-
Lajmet nga UBT3 months ago
UBT organizon debat rreth zgjerimit të BE-së dhe ruajtjes së vlerave evropiane
-
Aktualitet2 weeks ago
Profesori i UBT-së, Bahri Gashi, pjesë e rrjetit prestigjioz ndërkombëtar të recensimit shkencor në Taylor & Francis
-
Kërkime2 months ago
Profesori i UBT-së, Musa Sabedini, publikon punim shkencor në revistën ndërkombëtare JGPSCD në SHBA
-
Aktualitet1 month ago
BSc në Shëndet Publik dhe Shkenca Mjekësore në UBT – Investim për të ardhmen e shëndetit të popullatës