

Lifestyle
Çfarë është instinkti njerëzor dhe si e kemi trashëguar?
Refleksi dhe instinkti janë në marrëdhënie të ngushta midis tyre.
Published
2 years agoon
By
Betim GashiShumica prej nesh në shoqëritë e zhvilluara jetojmë në një botë që ecën para me ritme të shpejta, shpeshherë magjepsëse, falë inovacioneve të teknologjisë së lartë, udhëtimeve të largëta dhe realitetin virtual. Në përgjithësi ne jetojmë një ambient të sigurt, kemi qasje te kujdesi shëndetësor, arsimi dhe ushqimi.
Megjithatë, nëse kërcënohen nevojat tona themelore, për të rivendosur ekuilibrin do të ndërhyjnë instinktet tona njerëzore. Po sa shpesh inkurajohemi të ndjekim apo besojmë instinktin tonë? Dhe çfarë do të thotë kjo realisht? Përgjatë shekujve, biologët, psikologët dhe degët e tjera të mendimit shkencor janë përpjekur që gjejnë një përkufizim konsensual.
Por instinkti njerëzor mbetet një konstrukt kompleks, të cilin po përpiqemi ende që ta kuptojmë. Sipas uebsajtit study.com: “Sjelljet instinktive janë jetike për mbijetesën për të gjitha llojeve të kafshëve. Ato nuk janë aftësi që mund të mësohen. Instinkti përkufizohet si një sjellje e pamësuar, Ai është i lindur, dhe i zhvilluar përmes evolucionit, dhe është një tipar i të gjithë anëtarëve të një specieje”.
Refleksi dhe instinkti janë në marrëdhënie të ngushta midis tyre. Refleksi është përgjigja automatike ndaj një stimuli të jashtëm, siç është pulitja e shpejtë e syve nuk ka na hyrë një mizë në sy, apo përgjigja Moro, që është refleksi i një foshnje që trembet nga një zhurmë e madhe.
Historia e instinktit
Filozofi i lashtë grek Hipokrati, e përshkroi dikur instinktin si “natyrën e kafshëve, e cila është e pamësuar”. Në shekullin XVIII-ë, u shfaqën teori të reja që pretendonin se të gjitha sjelljet vijnë nga idetë dhe inteligjenca, dhe në fund disa prej tyre bëhen zakone. Në vitin 1859, Çarls Darvini shkroi një kapitull mbi instinktet në veprën e tij kryesore “Mbi origjinën e specieve”.
Në përputhje me këtë të fundit, në fillim të shekullit XX-të psikologët e sjelljes hodhën poshtë idenë e instinktit njerëzor. Ata besonin se mendja ishte si një fletë bosh pa asnjë njohuri të trashëguar apo sjellje instinktive. Sot instinkti njerëzor përcaktohet kryesisht si një model sjelljeje i stereotipizuar, në dukje i pamësuar, por i përcaktuar gjenetikisht. Ndërsa plakemi ne humbasim disa nga instinktet tona njerëzore, siç është instinkti i ushqyerjes së foshnjave.
Cilat janë instinktet kryesore të njeriut?
Tre instinktet themelore njerëzore që e drejtojnë sjelljen njerëzore janë:
Vetëruajtja
Siguria, ushqimi dhe uji, strehimi, shëndeti
Instinkti seksual
Riprodhimi, kërkimi i një partneri
Instinkti social
Formimi i lidhjeve dhe i marrëdhënieve të sigurta sociale me të tjerët
Vetë-ruajtja
Pa vetë-ruajtje, ne nuk mund të përmbushim dot instinktet e tjera themelore që kemi si njerëz. Pra njerëzit duhet të ndihen të sigurt dhe të lirë nga kërcënimi. Dhe pasi vendoset kjo siguri, ne mund të dalim dhe të kërkojmë ushqim dhe ujë. Në bazën e hierarkisë së nevojave të psikologut të famshëm Abraham Masllou qëndron grupimi i kërkesave fiziologjik që përfshin vetë-ruajtjen. Ai shpjegon se në nivelin më themelor njerëzor, ne kemi nevojë për ajër, ujë, ushqim, strehim, gjumë, veshje dhe riprodhim.
Instinkti seksual
Në kuptimin biologjik, instinkti seksual është ideja që organizmat kërkojnë marrëdhënie seksuale si një detyrim instinktiv për t’u riprodhuar. Nga ana tjetër, filozofi gjerman i shekullit XIX-të, Artur Shopenhauer, mendonte se instinktet seksuale përbënin një pjesë të asaj që ai e quajti si vullneti njerëzor. Psikologu Sigmund Frojd, u përpoq të kuptonte se si instinkti seksual lidhet me mekanizmat mendorë dhe emocionalë që rregullojnë sjelljen njerëzore.
Instinkti social
Pandemia dhe bllokimet për shkak të Covid-19, na ekspozuan ndaj efekteve shpeshherë të dhimbshme dhe të dëmshme nga pamundësia për të përmbushur instinktet tona sociale. Për të mbijetuar dhe lulëzuar, njerëzit kanë nevojë të jetojnë në komunitet dhe të kenë kontaktesociale.
Izolimi përdoret si një formë torture, dhe psikologët paralajmërojnë se vetmia mund ta zhysë njeriun në depresion dhe ankth. Marian Trent, psikologe klinike dhe krijuese e Akademisë Feel Better, thotë që ne njerëzit rritemi si qenie sociale, të shkolluar,për të qenë socialë dhe për t’i njohur njerëzit kur i shohim.
Prandaj është e paqartë nëse të qenit social është një instinkt apo një sjellje e mësuar. “Njerëzit me spektrin autik, raportojnë shpesh se nuk ndiejnë të njëjtin presion shoqëror ose instinkt për të pranuar njerëzit. Të ngulitur në instinktin tonë shoqëror, njerëzit janë instinktivisht bashkëpunues, të sjellshëm dhe të dashur, por edhe të dhunshëm, paragjykues dhe agresivë”, shpjegon profesor Von Hipel, profesor i psikologjisë sociale në Universitetin e Kuinslendit në Australi.
“Rrethanat e ndryshme çojnë tek këto dy lloje reagimesh shumë të ndryshme. Në nivelin e përgjithshëm, mund të themi se të qenit me anëtarë të grupit tënd, të afërm, apo partnerë romantikë dhe koalicioni priret të çojë tek e para, ndërsa të qenit me anëtarë të grupeve të tjera, konkurrentë ose njerëz që shihen si kërcënim për grupin apo familjen, priret të çojë tek kjo e fundit”, thotë ai.
A kemi të njëjtat instinkte dhe sjellje si paraardhësit tanë?
“Evolucioni biologjik i njeriut gjatë miliona viteve të fundit, nënkupton se ndryshimi më i madh sot midis nesh dhe paraardhësve tanë si shimpanzetë, qëndron tek bashkëpunimi, pasi ne jemi shumë më bashkëpunues se ata”, thotë profesor Von Hipel.
“Evolucioni ynë kulturor gjatë disa qindra apo mijëra viteve të fundit, dhe lindja e qyteteve 5000 vjet më parë, na ka mësuar dalëngadalë të jetojmë me një tolerancë më të madhe në një botë të huajsh, pa përdorur dhunën për të zgjidhur dallimet midis nesh, apo si një mënyrë për të konkurruar me njëri-tjetrin”, shton ai.
Ka ende një debat shumë të madh, nëse gjuha është një instinkt i lindur njerëzor apo një sjellje e mësuar. Në librin e tij të vitit 1994 “Instinkti i gjuhës”, psikologu Stiven Pinkerargumenton se fëmijët lindin me një instinkt gjenetik për të folur, ndërsa teoria e të mësuarit e sugjeruar nga filozofi austriak-anglez i shekullit XX-të, Karl Poper, është se ne lindim duke mos ditur asgjë, por jemi në gjendje të mësojmë gjithçka.
A mund t’i kapërcejmë instinktet tona?
“Ne mund të kapërcejmë çdo lloj instinkti, dhe disa njerëz i referohen si ‘vullnet i lirë’ procesit përmes të cilit e bëjmë këtë”, thotë profesor Von Hipel. Marian Trent thotë që shpeshherë ne njerëzit, i mposhtim instinktet tona në situatat e përditshme.
“Për shembull marrin rastin e instinktit për të shmangur diçka të neveritshme për vetë-ruajtje. Si prindi i një fëmije të vogël, ne duhet ta kapërcejmë neverinë nga ndërrimi i pelenave. Apo nëse ju kujtohet një moment kur keni ngrënë apo keni pirë diçka që ju sëmurur, instinkti juaj është ta shmangni atë herën tjetër. Instinkti juaj ju mban të sigurt, por mënyra jua e menduarit mund ta kapërcejë këtë”, shton ajo.
Fushat e reja të mendimit në psikologjinë evolucionare, sugjerojnë që ne kemi ruajtur shumë nga tiparet e mbijetesës së paraardhësve tanë, siç është instinkti për të luftuar kur jemi të kërcënuar. Siç shkruan Najxhëll Nikolson në Harvard Business Revieë, “Ju mund ta nxirrni njeriun nga Epoka e Gurit, por nuk mund ta zhdukni Epokën e Gurit nga shpirti i tij”.
Dashuria si një instinkt njerëzor
Darvini besonte se njerëzit kanë mbijetuar si specie, sepse kanë evoluar në aftësinë për t’u kujdesur për ata në nevojë si dhe për të bashkëpunuar. Sociologët e quajnë këtë “mbijetesa e më të mirëve”. Dasher Keltner, drejtor i fakultetit të Qendrës së Shkencës në Universitetin Berkli në Kaliforni dhe autor i librit “Instinkti i mëshirshëm:Shkenca e mirësisë njerëzore”, ka ndërtuar mbi këtë teori në gjithë veprën e tij.
Nëpërmjet një sërë eksperimentesh në laboratorin e tij, ai zbuloi se nëse mund t’i detyroni njerëzit të ndjejnë dhembshuri, ata nisin të ndihen shumë të lidhur me grupe të ndryshme.
Në veçanti, ata ndjejnë se janë të ngjashëm me njëri-tjetrin dhe ndajnë një humanizëm të përbashkët me njerëzit që janë në nevojë apo që janë më të brishtë.
Kjo mundëson një sjellje më altruiste ndaj tyre. Në një studim novator por shumë të diskutueshëm të kryer nga psikologu evolucionar Dejvid Bas nga Universiteti i Teksasit në 37 vende të botës dhe me mbi 10.000 njerëz, zbuloi se mirësia ishte cilësia më e kërkuar tek një partner.
Lifestyle
Lëngu i qepës për rritjen e flokëve – A funksionon vërtetë?
Published
3 days agoon
June 4, 2025
Jo vetëm për gatim, qepët mund t’i përdorni mirë edhe jashtë kuzhinës. Megjithëse kanë erë karakteristike që për disa edhe nuk preferohet duket se me anë të vlerave te tyre kanë gjetur vend edhe në trajtimet e bukurisë.
Shpesh përdoret si një kurë natyrale për të rritur flokët e për t’i bërë ata më të shëndetshëm.
Por, a është vërtetë efektiv përdorimi i lëngut të saj në flokët tuaj?
Çfarë thonë ekspertët?
Studimet e të dhënat për këtë çështje janë të pakta, disa të dhëna domethënëse ekzistojnë, një studim zbuloi se aplikimi i rregullit i lëngut të qepës në rrënjët e flokëve ndihmon në rritjen e tyre. Pjesëmarrësit përdorën lëng qepe për të lyer flokët dy herë në ditë.
Nga 23 pacientë që aplikuan trajtimin, 20 pësuan rigjenerim të flokëve pas 2 muajsh përdorimi, 10 të tjerë panë rigjenerim të plotë të flokëve pas 6 muajsh.
Ka vend për diskutim e studimet nuk janë të plota, por mendohet se ai që ndihmon është squfuri. Qepët kanë sasi squfuri në to gjë që ndihmon edhe në rritjen e flokëve, duke rritur qarkullimin e duke ulur inflamacionin si dhe rrit prodhimin e kolagjenit në kokë.
Këto veti sulfurike ndihmojnë në rigjenerimin e flokëve, parandalojnë rënien, kjo veçanërisht tek njerëzit që kanë mungesë mineralesh në organizëm.
Mund të luftojë thinjat
Ndërsa plakemi, radikalet dëmtojnë flokët duke shkaktuar humbje të dendësisë së tyre si dhe humbje të pigmentit e lindin thinjat. Squfuri duke rritur prodhimin e kolagjenit lufton radikalet e lira duke lënë një efekt parandalues për thinjat.
Lufton problemet me skalpin
Për shkak se lëngu i qepës është antinflamator natyral, mund të përdoret për të trajtuar skalpin e irrituar të kokës, ekstrakti i qepës i aplikuar pati efekte në shërimin e skalpit me probleme. Eekspertët nuk janë të sigurt mbi efikasitetin 100% lëngu në rritjen e flokëve a daljen e flokëve të rinj.
Gjithsesi duke qenë një trajtim me bazë natyrale gjithsecili mund ta provojë duke lënë mënjanë bezdinë e aromës së qepës.
Si ta përdorni?
Mjafton të qëroni katër qepë ta prini në copa të vogla e më pas t’i shtypni për t’i nxjerrë lëngun, ose mund ta shtrydhni dhe të merrni lëngun për ta aplikuar më pas në të gjithë zonën e skalpit të kokës me lëvizje rrethore. Lëreni në kokë derisa të thahet e më pas mund ta shpëlani.
Ky trajtim duhet përdorur për disa muaj rresht ndaj për të mposhtur erën mund të shtoni disa pika vaj esencial rozmarine, livandë apo trëndafili.
Lifestyle
Këto zakone po ju pengojnë të jeni më inteligjent, ja cilat duhen shmangur
Published
1 week agoon
May 30, 2025
Inteligjenca e një individi atet me koeficientin e saj të famshëm, IQ. Por, në realitet, të qenit i zgjuar nuk kufizohet vetëm në numra apo në zgjidhjen e ekuacioneve të ndërlikuara.
Zhvillimi kognitiv dhe shpirtëror ndikohet thellësisht nga zakonet e përditshme, mënyra se si e jetojmë ditën, dhe qëndrimet që mbajmë ndaj dijes dhe sfidave.
Studime të shumta, përfshirë edhe efektin e njohur Dunning-Kruger, e përforcojnë këtë ide: ata që shmangin sfidat intelektuale e tregojnë indiferencë ndaj të mësuarit të ri, kanë më shumë gjasa të mbeten në nivele më të ulëta zhvillimi.
Ky efekt, i dokumentuar në fillim të viteve 2000, tregon se individët me njohuri të kufizuara kanë tendencën të mbivlerësojnë aftësitë, pikërisht sepse nuk e kuptojnë sa pak dinë.
Por cilat janë zakonet që, sipas shkencës, e ‘bllokojnë’ trurin dhe frenojnë përparimin?
Multitasking-u i tepërt, përpjekja për të bërë gjëra njëkohësisht, tingëllon efikase, është kundërproduktive. Përqendrimi dobësohet, kujtesa zbehet dhe efikasiteti bie. Në vend të një truri të mprehtë, përfundojmë me mendje të shpërndarë.
Një tjetër sinjal alarmi është mungesa e kuriozitetit. Njerëzit që nuk shfaqin interes për njohuri, eksperienca të panjohura apo për pyetje, ngadalësojnë zhvillimin e tyre mendor. Truri, ashtu si muskujt, ka nevojë për ushtrime të vazhdueshme.
Zvarritja kronike, ajo tendencë për të shtyrë detyrat nga dita në ditë, tregon mungesë vetëdisipline dhe vështirësi në marrjen e vendimeve. Është një zakoni që, në heshtje, gërryen vetëbesimin dhe ndalon rritjen personale.
Edhe ajo që vendosim në pjatë ndikon në mënyrën si funksionon truri. Një dietë e dobët, e mbushur me sheqerna është lidhur me probleme në kujtesë dhe përqendrim. Truri ushqehet jo vetëm me informacion, por edhe me lëndë ushqyese.
Ka dy mënyra të të menduarit: ai që beson se inteligjenca është e pandryshueshme, për këtë arsye shmang sfidat nga frika e dështimit dhe ai që beson se mëson diçka të re. Ky i fundit, i njohur si ‘mentaliteti i rritjes’, është çelësi i përparimit të vazhdueshëm. Ndërkohë, shpresa nuk humbet kurrë. Truri është i adaptueshëm. Me zakone të reja, si rritja e kuriozitetit, disiplina personale dhe gatishmëria për të përballuar sfida, funksioni njohës mund të përmirësohet ndjeshëm.
Lifestyle
Ka një mënyrë se si të siguroheni të mos humbni kurrë motivimin e stërvitjes
Published
1 week agoon
May 28, 2025
Të gjithë e dimë që të ushtrohemi rregullisht është e rëndësishme për shëndetin, por gjetja e motivimit është sfiduese. Lodhja, angazhimet e përditshme dhe mungesa e energjisë na bëjnë të mendojmë para se të ngrihemi nga divani.
Një studim i ri tregon se një nga mënyrat më efektive për të fituar dhe ruajtur motivimin është më e thjeshtë: ndërgjegjësimi. Studiuesit në Angli analizuan sjelljen e 109 të rriturve që nuk ishin shumë aktivë fizikisht. Për 30 ditë, ata u udhëzuan të synonin 8000 hapa në ditë, por gjysma ndoqi edhe një program të përditshëm përmes një aplikacioni, ku përfshinte praktika të shkurtra për të rritur ndërgjegjësimin ndaj trupit, lëvizjes dhe stërvitjes.
Rezultatet ishin mbresëlënëse: grupi që praktikoi ndërgjegjësimin kishte bërë 373 minuta aktivitet fizik në javë, përkundrejt 297 minutave të grupit tjetër. Për më tepër, ata ndiheshin më të motivuar për të vazhduar rutinën e tyre.
Po pse funksionon ndërgjegjësimi kaq mirë?
Sipas autores kryesore të studimit, Dr. Masha Remskar, ndërgjegjësimi u jep njerëzve aftësi psikologjike që i ndihmojnë të krijojnë zakone të qëndrueshme.
Shumë njerëz e gjejnë veten të motivuar për një periudhë të shkurtër, por ndërgjegjësimi ndihmon në zhvillimin e durimit dhe qëndrueshmërisë për t’ia dalë edhe kur nuk është e lehtë. Ajo rrit lidhjen mes mendjes dhe trupit, duke i bërë njerëzit më të pranishëm gjatë aktivitetit fizik.
Ushtrimet e ndërgjegjësimit nuk janë të ndërlikuara. Nëse jeni duke ecur apo ushtruar, përqendroheni në frymëmarrje, në ndjesitë që ndjeni në trup, apo në atë që ndodh përreth jush. Në vend që të shpërqendroheni me telefon apo muzikë, thjesht kushtojini vëmendje momentit dhe lëvizjes suaj.
Ekspertët sugjerojnë edhe disa mënyra tjera për të qëndruar të motivuar: stërvituni me mik, regjistrohuni në një kurs që ju pëlqen e lëvizni çdo ditë, edhe nëse janë vetëm 15 minuta. Është më mirë të bëni pak, por rregullisht, sesa të mos bëni fare. Mbi të gjitha, mos u tregoni të ashpër me veten.
Lifestyle
Zgjohesh herët? Shëndeti dhe lumturia të buzëqeshin që në mëngjes!
Published
2 weeks agoon
May 27, 2025
Nëse je ndër ata që i hapin sytë para orës 7 të mëngjesit, studimet kanë lajme të mira për ty: ke më shumë gjasa të jesh më i shëndetshëm dhe më i lumtur.
Të dhënat tregojnë se personat që zgjohen herët përjetojnë më pak stres, kanë humor më të mirë dhe jetojnë me më shumë energji.
Drita e mëngjesit ndihmon trupin të rregullojë ritmin biologjik dhe rrit nivelet e serotoninës, hormonit të lumturisë.
Përveç kësaj, “early birds” kanë tendencën të jenë më aktivë fizikisht dhe të ndjekin rutina të qëndrueshme, që përmirësojnë cilësinë e jetës.

Metabolizëm i ngadaltë, si t’i dalloni simptomat

Profesorët e UBT-së kontribuojnë në ndërtimin e paqës së qëndrueshme

Zyrtare: Ferizaj përforcohet në qendër të mbrojtjes, prezantojnë Ardit Iljazin

Mbyllet me sukses Java e Dizajnit në UBT – prezantohen koleksione me vlera artistike dhe kulturore

Aktori Christian Bale duket thuajse i panjohur rrugëve të Atlantas, teksa po xhiron filmin e ri

Jackie Chan: Mësova anglisht përmes muzikës ‘country’ pasi u zhvendos në SHBA!

Bill Gates do të dhurojë 99% të pasurisë së tij për Afrikën

FSHF: Vijon procesi i shpërndarjes së biletave përmes shortit elektronik për ndeshjen Shqipëri – Serbi

Ardian Ismajli mund t’i bashkohet Rashicës te Besiktasi?
Të kërkuara
-
Lajmet nga UBT1 month ago
Profesori, Arsim Hajdari, doktoron me temën “New Perspective of Biological Therapy in Treatment of Age-Related Macular Degeneration”
-
Lajmet2 months ago
Studentët e Psikologjisë në UBT zhvilluan një vizitë studimore në qendrën psikologjike “Radix” dhe Asociacionin Kosovar për Psikoterapi Trupore
-
Lajmet nga UBT3 days ago
UBT – Institucioni privat me më së shumti programe të akredituara nga Agjencia e Akreditimit të Kosovës
-
Kulturë2 months ago
Shkëlqeu me rolin e tij në ‘Kontesha Arduini’, intervistë me Mirsad Ferati