Aktualitet

20% e gjuhëve rrezikojnë të “vdesin” deri në fund të shekullit

Published

on

Bota ndeshet çdo ditë me rrezikun e një humbje, e sidomos në kohë të tilla gati surreale, teksa planeti po vuan gjatë një pandemie.

Të rrezikuar nga ndryshimet klimatike, ndotja e ajrit, shkrirja e akullnajave, por veç këtyre edhe nga zbehja e trashëgimisë shpirtërore. Një humbje e tillë shkatërruese është themeli mbi të cilin ngrihet jeta dhe identitetet ynë: gjuhët e botës sonë.

Sipas një lajmi të publikuar nga CNN, një e pesta e më shumë se 7000 gjuhëve në botë janë të rrezikuara të vdesin deri në fund të shekullit. Këtë paralajmërojnë shkencëtarët, duke theksuar se dhe më shumë se 40% e tyre tashmë janë të rrezikuara. Ndonëse një lajm i tillë mund të duket krejt i parëndësishëm, në fakt gjuha është më thelbësore për mbijetesën tonë si njerëz nga ç’mund të mendojmë.

Kolonializmi dhe pushtimi zhdukën shumë gjuhë

Gjuha është shenjë e identitetit të një populli dhe fuqitë koloniale e dinin këtë mjaft mirë. Shekujt e ashpër të kolonializmit dhe pushtimit nuk kanë lënë asnjë pjesë të botës të paprekur, duke traumatizuar breza të tërë komunitetesh vendase. Në fund të viteve 1800, kolonistët krijuan shkolla me konvikt në SHBA për të “civilizuar” dhe kristianizuar komunitetet autoktone. Një themelues i këtyre shkollave, gjenerali Richard C. Pratt, tha se sistemi kishte për qëllim “të vriste indianin dhe të shpëtonte njeriun”. Fëmijët vendas u rrëmbyen nga shtëpitë e tyre për të ndjekur shkollat, ku ata u detyruan të adhuronin si të krishterë dhe të flisnin anglisht. Mijëra prej tyre vdiqën nga torturat e shumta, e ndërsa të tjerë të mbijetuar nuk flisnin më gjuhën e tyre amtare përsëri, pasi ndoqën shkollat me konvikt, të cilat vazhduan deri në mes të viteve 1900.

Sistemi i shkollës me konvikte në SHBA ishte jashtëzakonisht brutal, por jo i vetmi. Shkolla të tilla në të gjithë botën, të drejtuara nga qeveria dhe misionarët, ndryshonin në praktikë dhe në qëllime. Por shumica kërkonin të mbizotëronin kulturat vendase përmes gjuhës. Në Amazonën Peruane në vitet 1950, misionarët detyruan popujt vendas Arakmbut të ndiqnin shkolla dhe të mësonin spanjisht. Në Sápmi, pjesët veriore të asaj që tani njihet si Norvegjia, Suedia dhe Finlanda, njerëzit vendas Sami u dërguan në shkolla me konvikt nga shekulli i 19-të deri në mesin e shekullit të 20-të. Norvegjia dhe Suedia miratuan ligje që ndalonin përdorimin e gjuhës Sami në shkolla dhe në shtëpi. Shkollat dhe përpjekjet e tjera të asimilimit të detyruar patën një efekt të ngjashëm edhe te komunitetet Maori në Zelandën e Re. Në vitin 1900, 90% e fëmijëve Maori mund të flisnin Maori, por në vitin 1960, vetëm 26% mund ta flisnin atë.

Kjo gjuhë e Amerikës së Veriut ka më pak se 10 folës amtarë

Komuniteti Potawatomi, që shtrihet në Rrafshnaltat e Mëdha, në lumin e sipërm Misisipi, ende mbart vuajtjet e paraardhësve. Një akt i vitit 1830 dëboi Potawatomi nga vendlindja e tyre që u detyruan, ashtu si grupet e tjera vendase, të ndiqnin shkollat e konviktit të asimilimit brutal.

“Ka një efekt të mbetur”, tha për CNN Justin Neely, drejtor i gjuhës në Qendrën e Trashëgimisë Kulturore, Citizen Potawatomi Nation. “Një lloj ndjenje post-traumatike në vijën e gjakut. Ne jemi në një moment krize me gjuhën dhe mënyrën tonë të jetës. Gjuha është çelësi për të kuptuar kulturën tonë … Historia jonë, vallja jonë, ceremonitë tona, ushqimi ynë – që na bën Potawatomi – por gjuha është ajo që i lidh të gjitha së bashku”, tha ai.

Ndonëse ka më shumë se 56 000 njerëz Potawatomi që jetojnë sot, Neely thotë se më pak se 10 njerëz në botë flasin këtë gjuhë amtare. Vetëm rreth 30, thotë ai, kanë arritur rrjedhshmëri bisede dhe ai është njëri prej tyre. Covid-19, gjithashtu ka thelluar rrezikun e shumë komuniteteve vendase dhe gjuhëve të tyre.

Kriza e identitetit, një faktor rreziku për vetëvrasje

Përkundër një viti humbjesh të paimagjinueshme, përpjekjet për të shpëtuar gjuhët më të rrezikuara në botë vazhdojnë. Këto përpjekje sipas shkencëtarëve duhet të shtohen jo vetëm për mbijetesën afatgjatë të këtyre kulturave, por për arsye më urgjente.

Trauma historike, e bërë përmes zhvendosjes së detyruar, shkollave abuzive me konvikte dhe politikave të asimilimit ka shënjuar jetën e komuniteteve vendase për breza të tërë dhe kjo traumë është një faktor rreziku për vetëvrasje. Midis vitit 1999 dhe 2017, niveli i vetëvrasjeve në SHBA u rrit me 33%. Në të njëjtën kohë, niveli i vetëvrasjeve për burrat e komunitetit vendas të indianëve amerikanë dhe Alaskës u rrit 71%, ndërsa për gratë vendase u rrit me 139%.

Hulumtimet sugjerojnë se ndjenja e përkatësisë në kulturë dhe komunitet është një nga faktorët më të fortë mbrojtës ndaj sjelljes vetëvrasëse. Mësimi dhe përdorimi i gjuhës amtare mund të ndihmojë në lehtësimin e kësaj ndjenje të përkatësisë. 

Continue Reading

Bota

Gjermania do t’i mbyllë 3 konsullata iraniane, pas ekzekutimit të shtetasit gjermano-iranian

Published

on

By

Gjermania do t’i mbyllë që të tri konsullatat iraniane në Gjermani, si përgjigje ndaj ekzekutimit të shtetasit gjermano-iranian, Jamshid Sharmahd, nga Irani, tha të enjten vonë ministrja e Jashtme e Gjermanisë, Annalena Baerbock.

Ne e kemi bërë të qartë vazhdimisht se ekzekutimi i një shtetasi gjerman do të ketë pasoja serioze”, tha Baerbock në Nju Jork.

Prandaj, kam vendosur t’i mbyllë që të tri konsullatat iraniane në Frankfurt, Munih dhe Hamburg”, shtoi ajo.

Baerbock theksoi se marrëdhëniet e Gjermanisë me Iranin kanë “rënë më poshtë se në pikën e ulët”, pas ekzekutimit të Sharmahdit në Teheran më 28 tetor.

Baerbock tha se ekzekutimi i Sharmahdit tregon se “regjimi i padrejtësisë” në Iran vazhdon të veprojë me brutalitet.

Që të gjithë 32 punonjësit në tre konsullatat duhet të largohen nga vendi, përveç nëse kanë shtetësi gjermane.

Ambasada iraniane në Berlin nuk preket nga ky urdhër.

Irani thirri në takim të ngarkuarin e Gjermanisë me punë në Teheran për të protestuar ndaj vendimit “të padrejtë” të Gjermanisë, njoftuan media shtetërore më 31 tetor.

Media shtetërore iraniane tha se Sharmahd u ekzekutua pasi ishte dënuar për kryerjen e sulmeve terroriste.

Ministri i Jashtëm iranian, Abbas Araqchi, tha të qenit i pasitur me pasaportë gjermane nuk i jep askujt imunitet.

Kancelari gjerman, Olaf Scholz, iu bashkua Baerbockut për ta dënuar fuqishëm ekzekutimin e Sharmahdit, duke e quajtur atë “skandal” për Qeverinë iraniane.

Zëvendës i dërguarit të posaçëm, Abram Paley, nga Zyra e Dërguarit të Posaçëm të SHBA-së për Iranin, përshëndeti vendimin e Gjermanisë për mbylljen e tri konsullatave iraniane.

Ne qëndrojmë të bashkuar me komunitetin ndërkombëtar për të mbajtur përgjegjës regjimin”, tha ai në X, duke e cilësuar ekzekutimin e Sharmahdit si “të padrejtë”.

Sharmahd, 69 vjeç, akuzohej nga Irani se udhëhiqte një grup promonarkist, për të cilin Teherani beson se ishte përgjegjës për një sulm vdekjeprurës me bombë në vitin 2008, si dhe për planifikimin e sulmeve të tjera në vend.

Katërmbëdhjetë iranianë dhe 210 të tjerë u plagosën në sulmin në xhaminë Sayyid al-Shuhada Husseiniya në Shiraz, gjatë një ceremonie për ta nderuar imamin Hussein, imamin e tretë të myslimanëve shiitë.

Ministria e Inteligjencës e Iranit e akuzoi Sharmahdin për planifikimin e sulmit, një akuzë të cilën familja e tij e hodhi poshtë si “qesharake”./REL/

 

Continue Reading

Bota

Në zgjedhjet presidenciale të SHBA-së të vitit 2024, ndryshimet klimatike duket se kanë humbur vëmendjen që patën katër vite më parë

Published

on

By

Në zgjedhjet presidenciale të SHBA-së të vitit 2024, ndryshimet klimatike duket se kanë humbur vëmendjen që patën katër vite më parë, pavarësisht nga ndikimi gjithnjë e më i dukshëm i tyre në jetën e përditshme dhe ekonominë e vendit.

Fushatat aktuale janë të fokusuara kryesisht te çështjet si ekonomia, imigracioni dhe politika e jashtme – tema që votuesit dhe kandidatët i shohin si më urgjente për momentin. Ka disa arsye pse klima ka rënë nga përparësitë kryesore të debatit zgjedhor:

Përparësitë ekonomike: Me rritjen e inflacionit dhe pasigurinë ekonomike, votuesit po shqetësohen gjithnjë e më shumë për çështjet që lidhen drejtpërdrejt me portofolin e tyre, si çmimet e produkteve ushqimore, kostot e energjisë dhe sigurimi i vendeve të punës. Këto shqetësime ekonomike shpesh përballen me strategji afatshkurtra, të cilat disa kandidatë po i vendosin përpara temave më afatgjata si ndryshimi i klimës.

Ndikimi i stuhive dhe fatkeqësive natyrore: Edhe pse moti ekstrem, si uraganet Helene dhe Milton, ka treguar përmasat e pasojave të ndryshimeve klimatike, politika rreth klimës nuk ka qenë prioritet në debatet kryesore të fushatës. Për shumë votues dhe politikanë, ka ende një distancë midis përvojave lokale të motit ekstrem dhe bisedave mbi politikat komplekse të klimës, të cilat shpesh shihen si sfida ndërkombëtare.

Konteksti ndërkombëtar: Pas zgjedhjeve në SHBA, liderët botërorë do të takohen në Baku për COP29, ku SHBA, si emetuesi i dytë më i madh i gazeve serrë, pritet të luajë një rol kyç. Me gjithë këto pritshmëri, diskutimet mbi klimën në SHBA janë të fragmentuara dhe shpesh të kufizuara nga ndasitë politike të brendshme, duke mos arritur të kenë një efekt domethënës në fushatën presidenciale.

Politikat aktuale për klimën: Pavarësisht shqetësimeve të ngritura nga shkencëtarët dhe OKB-ja për rritjen e temperaturës globale, shumica e kandidatëve kanë zgjedhur të qëndrojnë në tema më të prekshme për votuesit në afat të shkurtër, pa i theksuar politikat klimatike. Ky kontrast me vitin 2020 tregon se ndërkohë që çështjet klimatike mbeten kritike, ato nuk kanë të njëjtin ndikim të drejtpërdrejtë në zgjedhje si temat e tjera me peshë aktuale.

Ndërsa bota pritet të marrë vendime kyçe për klimën, Shtetet e Bashkuara mbeten në një udhëkryq: me ndasi në prioritetet e politikës së brendshme dhe nevojën për një rol të fortë ndërkombëtar në përballjen me krizën klimatike. Rezultati i zgjedhjeve të nëntorit pritet të ketë ndikim të madh në qasjen e SHBA-së ndaj politikave klimatike globale për vitet që do të vijnë.

Continue Reading

Aktualitet

Të bllokuar në makina: Pse përmbytjet e Valencias rezultuan kaq vdekjeprurëse

Published

on

By

Ndërsa Spanja po përpiqet të ringrihet nga përmbytjet që goditën juglindjen e vendit këtë javë, shumë po pyesin pse numri i të vdekurve, i cili aktualisht është mbi 200, është kaq i lartë.

Pothuajse të gjitha vdekjet e konfirmuara deri më tani kanë qenë në rajonin e Valencias në brigjet e Mesdheut, shkruan BBC.

Disa zona janë shkatërruar veçanërisht: qyteti i Paiporta, me 25,000 banorë, raportoi të paktën 62 vdekje.

Ka të ngjarë të kenë kontribuar faktorë të ndryshëm, duke përfshirë bllokimin e shoferëve në makinat e tyre, planifikimin e dobët nga zyrtarët dhe reshjet ekstreme që përkeqësohen nga ndryshimet klimatike.

Agjencia e mbrojtjes civile, e mbikëqyrur nga qeveria rajonale, lëshoi ​​një alarm urgjent për telefonat e njerëzve në dhe rreth qytetit të Valencias pas orës 20:00 me orën lokale të martën, kohë në të cilën uji vërshoi me shpejtësi duke u ngritur në shumë zona dhe në disa raste tashmë duke bërë kërdi.

Një numër i madh i viktimave ishin në rrugë, në shumë raste duke u kthyer nga puna, kur ranë përmbytjet.

Pamjet video tregojnë se si vala e parë e përmbytjeve vërsho përmes Paiporta ndërsa makinat po qarkullonin ende. Megjithëse reshjet ishin më të mëdha në zona të tjera, si Utiel dhe Chiva, gjeografia e Paiporta, me një përroskë që kalonte në qendër të saj, e bëri ndikimin e përmbytjes veçanërisht shkatërruese.

Kryebashkiaku Maribel Albalat tha se qyteti ishte i papërgatitur sa i përket planifikimit, me shumë banesa përdhese. Gjashtë banorë të një shtëpie të të moshuarve vdiqën kur uji i përmbytjes hyri në ndërtesë kur ata ishin ende në katin e parë.

Continue Reading

Aktualitet

Tragjedi në Orlando: 2 të vdekur dhe 6 të plagosur nga të shtënat gjatë festimeve të Halloween-it

Published

on

By

Dy persona u vranë dhe gjashtë të tjerë u plagosën pasi një adoleshent qëlloi me armë në dy lokacione në qendër të Orlandos ku turma të mëdha ishin mbledhur për të festuar Halloween, tha shefi i policisë së qytetit të premten herët.

Një i dyshuar 17-vjeçar u arrestua, tha shefi i policisë Eric Smith në një konferencë shtypi, përcjellë UBTnews.

Viktimat e të shtënave ishin të moshave nga 19 deri në 39 vjeç, sipas policisë. Dy nga gjashtë viktimat e mbijetuara janë shtruar në spital në gjendje kritike, tha zëdhënësi i Qendrës Mjekësore Rajonale Orlando, Marlei Martinez për CNN të premten në mëngjes.

Sulmi ishte një shembull tjetër i të shtënave me armë zjarri që ndërprenë jetën e zakonshme amerikane, nga rrugët e paradës te kthimet në kampus te a natën jashtë në qytet.

Ky është vrasja e 27-të masive në Florida këtë vit. sipas Arkivit të Dhunës me Armë, me më shumë se 400 në mbarë vendin. CNN përkufizon një të shtëna masive si një incident ku të paktën katër persona u qëlluan, duke përjashtuar sulmuesin.

Rreth 100 oficerë po punonin një detaj në zonë, gjë që lejoi një përgjigje të shpejtë, por nuk dukej se e pengonte qëlluesin, tha Smith.

Sidoqoftë  mendësia e tij, ai do të gjuante pa marrë parasysh se çfarë”, tha Smith. “Ai eci nga oficerë të shumtë. Atij nuk i interesonte vërtet.

Policia po zhvillon hetime për të zbuluar nëse viktimat ishin rastësisht apo nëse kishin ndonjë lidhje me të dyshuarin. Sipas video-inçizimeve, duket se në një moment të caktuar, i dyshuari kalon pranë një prej viktimave, pastaj kthehet dhe qëllon.

Kjo ka ngritur dyshime nëse viktima mund të ketë qenë e njohur për të dyshuarin apo nëse sulmi ka qenë i motivuar nga ndonjë konflikt personal. “A e njihte viktimën? A ishte një takim i rastësishëm apo lidhej me ndonjë mosmarrëveshje të mëparshme? Këto janë pyetje që janë pjesë e hetimeve,” tha Smith.

Incidenti ndodhi gjatë festimeve të Halloween-it, një nga netët më të ngarkuara të vitit për qytetin, ku mblidhen mijëra njerëz ku deri në 100,000 persona mund të ishin prezentë atë natë.

Pamjet e marra nga kamerat e sigurisë tregojnë se i dyshuari hapi zjarr në vendin e parë dhe më pas u përzi me turmën, duke tentuar të largohej nga vendi i ngjarjes. Më vonë, në një vend të dytë, policia ndërhyri dhe arriti ta ndalonte të dyshuarin disa momente pasi ai kishte qëlluar sërish.

Hetimet vazhdojnë për të përcaktuar motivin dhe për të siguruar që të gjitha detajet e ngjarjes të sqarohen plotësisht.

Continue Reading

Të kërkuara