Aktualitet

20% e gjuhëve rrezikojnë të “vdesin” deri në fund të shekullit

Published

on

Bota ndeshet çdo ditë me rrezikun e një humbje, e sidomos në kohë të tilla gati surreale, teksa planeti po vuan gjatë një pandemie.

Të rrezikuar nga ndryshimet klimatike, ndotja e ajrit, shkrirja e akullnajave, por veç këtyre edhe nga zbehja e trashëgimisë shpirtërore. Një humbje e tillë shkatërruese është themeli mbi të cilin ngrihet jeta dhe identitetet ynë: gjuhët e botës sonë.

Sipas një lajmi të publikuar nga CNN, një e pesta e më shumë se 7000 gjuhëve në botë janë të rrezikuara të vdesin deri në fund të shekullit. Këtë paralajmërojnë shkencëtarët, duke theksuar se dhe më shumë se 40% e tyre tashmë janë të rrezikuara. Ndonëse një lajm i tillë mund të duket krejt i parëndësishëm, në fakt gjuha është më thelbësore për mbijetesën tonë si njerëz nga ç’mund të mendojmë.

Kolonializmi dhe pushtimi zhdukën shumë gjuhë

Gjuha është shenjë e identitetit të një populli dhe fuqitë koloniale e dinin këtë mjaft mirë. Shekujt e ashpër të kolonializmit dhe pushtimit nuk kanë lënë asnjë pjesë të botës të paprekur, duke traumatizuar breza të tërë komunitetesh vendase. Në fund të viteve 1800, kolonistët krijuan shkolla me konvikt në SHBA për të “civilizuar” dhe kristianizuar komunitetet autoktone. Një themelues i këtyre shkollave, gjenerali Richard C. Pratt, tha se sistemi kishte për qëllim “të vriste indianin dhe të shpëtonte njeriun”. Fëmijët vendas u rrëmbyen nga shtëpitë e tyre për të ndjekur shkollat, ku ata u detyruan të adhuronin si të krishterë dhe të flisnin anglisht. Mijëra prej tyre vdiqën nga torturat e shumta, e ndërsa të tjerë të mbijetuar nuk flisnin më gjuhën e tyre amtare përsëri, pasi ndoqën shkollat me konvikt, të cilat vazhduan deri në mes të viteve 1900.

Sistemi i shkollës me konvikte në SHBA ishte jashtëzakonisht brutal, por jo i vetmi. Shkolla të tilla në të gjithë botën, të drejtuara nga qeveria dhe misionarët, ndryshonin në praktikë dhe në qëllime. Por shumica kërkonin të mbizotëronin kulturat vendase përmes gjuhës. Në Amazonën Peruane në vitet 1950, misionarët detyruan popujt vendas Arakmbut të ndiqnin shkolla dhe të mësonin spanjisht. Në Sápmi, pjesët veriore të asaj që tani njihet si Norvegjia, Suedia dhe Finlanda, njerëzit vendas Sami u dërguan në shkolla me konvikt nga shekulli i 19-të deri në mesin e shekullit të 20-të. Norvegjia dhe Suedia miratuan ligje që ndalonin përdorimin e gjuhës Sami në shkolla dhe në shtëpi. Shkollat dhe përpjekjet e tjera të asimilimit të detyruar patën një efekt të ngjashëm edhe te komunitetet Maori në Zelandën e Re. Në vitin 1900, 90% e fëmijëve Maori mund të flisnin Maori, por në vitin 1960, vetëm 26% mund ta flisnin atë.

Kjo gjuhë e Amerikës së Veriut ka më pak se 10 folës amtarë

Komuniteti Potawatomi, që shtrihet në Rrafshnaltat e Mëdha, në lumin e sipërm Misisipi, ende mbart vuajtjet e paraardhësve. Një akt i vitit 1830 dëboi Potawatomi nga vendlindja e tyre që u detyruan, ashtu si grupet e tjera vendase, të ndiqnin shkollat e konviktit të asimilimit brutal.

“Ka një efekt të mbetur”, tha për CNN Justin Neely, drejtor i gjuhës në Qendrën e Trashëgimisë Kulturore, Citizen Potawatomi Nation. “Një lloj ndjenje post-traumatike në vijën e gjakut. Ne jemi në një moment krize me gjuhën dhe mënyrën tonë të jetës. Gjuha është çelësi për të kuptuar kulturën tonë … Historia jonë, vallja jonë, ceremonitë tona, ushqimi ynë – që na bën Potawatomi – por gjuha është ajo që i lidh të gjitha së bashku”, tha ai.

Ndonëse ka më shumë se 56 000 njerëz Potawatomi që jetojnë sot, Neely thotë se më pak se 10 njerëz në botë flasin këtë gjuhë amtare. Vetëm rreth 30, thotë ai, kanë arritur rrjedhshmëri bisede dhe ai është njëri prej tyre. Covid-19, gjithashtu ka thelluar rrezikun e shumë komuniteteve vendase dhe gjuhëve të tyre.

Kriza e identitetit, një faktor rreziku për vetëvrasje

Përkundër një viti humbjesh të paimagjinueshme, përpjekjet për të shpëtuar gjuhët më të rrezikuara në botë vazhdojnë. Këto përpjekje sipas shkencëtarëve duhet të shtohen jo vetëm për mbijetesën afatgjatë të këtyre kulturave, por për arsye më urgjente.

Trauma historike, e bërë përmes zhvendosjes së detyruar, shkollave abuzive me konvikte dhe politikave të asimilimit ka shënjuar jetën e komuniteteve vendase për breza të tërë dhe kjo traumë është një faktor rreziku për vetëvrasje. Midis vitit 1999 dhe 2017, niveli i vetëvrasjeve në SHBA u rrit me 33%. Në të njëjtën kohë, niveli i vetëvrasjeve për burrat e komunitetit vendas të indianëve amerikanë dhe Alaskës u rrit 71%, ndërsa për gratë vendase u rrit me 139%.

Hulumtimet sugjerojnë se ndjenja e përkatësisë në kulturë dhe komunitet është një nga faktorët më të fortë mbrojtës ndaj sjelljes vetëvrasëse. Mësimi dhe përdorimi i gjuhës amtare mund të ndihmojë në lehtësimin e kësaj ndjenje të përkatësisë. 

Bota

Sulmet ajrore izraelite vrasin 24 palestinezë në Gazë, përfshirë 10 që po kërkonin ushqim

Published

on

By

Dy punonjës amerikanë të ndihmës humanitare nga Fondacioni Humanitar i Gazës (GHF), i cili mbështet nga Izraeli, u plagosën gjithashtu në jug të Gazës pasi persona të panjohur hodhën granata ndaj tyre në një pikë të shpërndarjes së ushqimit, tha organizata.

Kjo gjakderdhje ndodhi në një kohë kur përpjekjet për armëpushim të ndërmjetësuar nga Shtetet e Bashkuara, që synojnë t’i japin fund luftës pothuajse 21-mujore, duket se po fitojnë vrull.

Hamas – grupi palestinez i shpallur organizatë terroriste nga SHBA dhe BE – dha përgjigje “pozitive” të premten në mbrëmje për propozimin e fundit amerikan për një armëpushim 60-ditor, por tha se nevojiten më shumë bisedime për zbatimin e tij.

Hamas po kërkon garanci që armëpushimi fillestar do të çojë drejt një fundi të plotë të luftës dhe tërheqjes së trupave izraelite nga Gaza.

Presidenti amerikan, Donald Trump, po shtyn për një marrëveshje dhe pritet ta mirëpresë kryeministrin izraelit, Benjamin Netanyahu, në Shtëpinë e Bardhë javën e ardhshme për të biseduar për një marrëveshje.

Sulmet ajrore izraelite goditën tenda në zonën Muvasi në skajin jugor të bregut mesdhëtar në Gazë, duke vrarë shtatë njerëz, përfshirë një mjek palestinez dhe tre fëmijët e tij, sipas Spitalit Nasser në Han Junis.

Katër të tjerë u vranë në qytetin Bani Suheila në jug të Gazës, dhe tre njerëz të tjerë u vranë në tri sulme të ndryshme në Han Junis.

Ushtria izraelite nuk i ka komentuar këto sulme.

Ndërkohë, tetë palestinezë u vranë pranë një pike të GHF-së për shpërndarjen e ndihmave në qytetin jugor të Rafahut, sipas spitalit. Një palestinez tjetër u vra pranë një tjetër pike të GHF-së në Rafah.

GHF-ja e mohoi që vrasjet të kenë ndodhur pranë pikave të saj shpërndarëse. Më parë, organizata ka thënë se askush nuk është qëlluar pranë pikave të saj, të cilat ruhen nga kontraktorë privatë, por në to mund të arrihet vetëm duke kaluar pranë pozicioneve ushtarake izraelite qindra metra larg.

Një palestinez tjetër u vra duke pritur në radhë për kamionët me ndihma në lindje të Han Junisit, sipas zyrtarëve të Spitalit Nasser.

GHF-ja tha se dy punonjësit amerikanë të ndihmës u plagosën të shtunën në mëngjes në një pikë për shpërndarjen e ndihmave në Han Junis. Sulmuesit hodhën granata ndaj punonjësve të ndihmës, thuhej në deklaratë.

GHF-ja më vonë postoi një fotografi të mbetjeve të mjetit shpërthyes dhe pretendoi, pa dhënë prova, se ishte shpërthyer nga militantë të Hamasit.

GHF-ja shpërndan ndihma nga katër pika të rrethuara nga trupat izraelite, tre prej të cilave ndodhen në skajin jugor të Gazës.

Ajo është një nismë e mbështetur nga SHBA-ja dhe Izraeli, që synon ta anashkalojë OKB-në.

Izraeli thotë se Hamasi ka përvetësuar ndihmat e dërguara nga OKB-ja, një pretendim që OKB-ja e mohon.

Hamasi u ka bërë thirrje palestinezëve të mos bashkëpunojnë me GHF-në.

Lufta në Gazë nisi kur militantët e udhëhequr nga Hamas sulmuan Izraelin më 7 tetor 2023, duke vrarë 1.200 njerëz dhe duke rrëmbyer 251 të tjerë, sipas zyrtarëve izraelitë.

Ministria e Shëndetësisë në Gazë thotë se lufta izraelite pas 7 tetorit i ka vrarë mbi 57.000 palestinezë.

Lufta ka shkaktuar gjithashtu krizë urie, ka zhvendosur tërë popullsinë e Gazës dhe ka nxitur akuza për gjenocid në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë dhe për krime lufte në Gjykatën Ndërkombëtare Penale./REL

 

Continue Reading

Aktualitet

Murati: Nuk e di pse opozita vjen dhe nuk voton

Published

on

By

Ministri në detyrë i Financave, Hekuran Murati ka deklaruar se në vazhdimin e seancës konstituive, e cila nis në orën 20:00, ka thënë se presin reflektim dhe konsolidim të Kuvendit.

“Presim me reflektuar dhe me u konsoliduar Kuvendi, përndryshe ne nuk kishim ardhur. Unë nuk e di pse opozita vjen dhe nuk voton“, tha ai.

Murati është pyetur nëse ka frikë pas paralajmërimit për bombë në Kuvend, por nuk është përgjigjur duke thënë se çka është kjo pyetje

Continue Reading

Aktualitet

Policia jep detaje për kërcënimin me bombë në Kuvend

Published

on

By

Zëdhënësi i Policisë së Kosovës, Baki Kelani ka konfirmuar se sot në orët e paraditës është pranuar një informatë me mesazh për një kërcënim me mjet shpërthyes në objektin shtetëror të Republikës së Kosovës. 

Kelani tha se me të pranuar informatën, janë angazhuar njësitë kompetente policore, të cilat fillimisht kanë bërë perimetrin e sigurisë dhe kanë evakuar personat nga objektet. 

Kelani bënë të ditur se Policia e Kosovës, ka njoftuar prokurorinë kompetente dhe hetuesit policorë të cilët së bashku me njësitë dhe ekspertët përkatës për deminim, janë duke marrë veprimet e duhura të kontrollit në objekt.

“Sot, me datë 05.07.2025 në orët e paraditës, është pranuar një informatë (me sms), për një kërcënim me mjet shpërthyes në objektin shtetëror të RKS-së. Me të pranuar informatën, janë angazhuar njësitë kompetente policore, të cilat fillimisht kanë bërë perimetrin e sigurisë dhe kanë evakuar personat nga objektet. Policia e Kosovës, ka njoftuar prokurorinë kompetente dhe hetuesit policorë të cilët së bashku me njësitë dhe ekspertët përkatës për deminim, janë duke marrë veprimet e duhura të kontrollit në objekt.”, tha Kelani për KosovaPress. 

Deputetët u larguan nga ndërtesa e Kuvendit të Kosovës me rekomandimin e Policisë së Kosovës.

Sot pritej të mbahej seanca konstituive për herë të 42-të. 

Continue Reading

Bota

Dodik e shmang paraburgimin pas paraqitjes vullnetare në Prokurorinë e Bosnjës

Published

on

By

Lideri i serbëve të Bosnje e Hercegovinës, Millorad Dodik, e ka shmangur vuajtjen e paraburgimit, pasi të premten u paraqit vullnetarisht në Prokurorinë e Bosnjës për t’u marrë në pyetje si i dyshuar për sulm ndaj rendit kushtetues.

Prokuroria e Bosnjës njoftoi se Dodik u mor në pyetje në prani të avokatit të vet mbrojtës.

Muaj më parë, Gjykata e Bosnjës kishte lëshuar fletarrestim kombëtar për Dodikun dhe kishte urdhëruar një muaj paraburgim për të, por ai nuk u kap asnjëherë nga autoritetet.

Gjatë një seance të premten, gjykata e pranoi kërkesën e prokurorëve për ta shfuqizuar masën e paraburgimit për Dodikun, duke thënë se arsyet e mëparshme për paraburgosjen e tij nuk vlenin më.

Gjykata urdhëroi që Dodiku të paraqitet detyrimisht para autoriteteve të drejtësisë kohë pas kohe.

Urdhri për paraqitje të detyrueshme mund të zgjasë për aq kohë sa të jetë e nevojshme, ose deri në një vendim të ri të gjykatës, thuhet në njoftim.

I dyshuari është paralajmëruar posaçërisht se mund të caktohet masa e paraburgimit nëse shkel detyrimet nga masat ndaluese“, thuhet në një njoftim të përbashkët të Gjykatës dhe Prokurorisë së Bosnje e Hercegovinës.

Në shkurt, Gjykata e shkallës së parë e Bosnjës e dënoi Dodikun me një vit burgim dhe ia ndaloi ushtrimin e detyrës së presidentit të Republikës Sërpska për gjashtë vjet.

Dodik u shpall fajtor për mosrespektim të vendimeve të përfaqësuesit të lartë ndërkombëtar, Christian Schmidt, dhe për nënshkrimin e dekreteve për zbatimin e ligjeve që Schmidt i kishte shfuqizuar më parë.

Këto ligje kishin për qëllim ta ndalonin zbatimin e vendimeve të Gjykatës Kushtetuese të Bosnjës dhe përfaqësuesit të lartë në territorin e entitetit serb të Bosnjës, të cilat më herët kishin shfuqizuar ligjet e miratuara nga Parlamenti i entitetit lidhur me regjistrimin e pronës shtetërore në emër të entitetit apo ligje për festat.

Prokuroria e Bosnjës kishte njoftuar se që nga dhjetori i vitit 2024 po zhvillonte hetime lidhur me dyshimet për sulm ndaj rendit kushtetues të Bosnjës.

Në mars të këtij viti, gjykata lëshoi fletarresime për Dodikun, kryeministrin e Republikës Sërpska, Radovan Vishkoviq dhe kryetarin e Kuvendit Popullor të Republikës Sërpska, Nenad Stevandiq, si të dyshuar për sulm ndaj rendit kushtetues.

Urdhri u lëshua në ditën kur Kuvendi Popullor i Republikës Sërpska pritej të diskutonte për një draft të kushtetutës së Republikës Sërpska, përmes së cilës autoritetet në këtë entitet planifikonin të përcaktonin atë si shtet të popullit serb, t’i jepnin të drejtën për vetëvendosje, të themelonin ushtrinë e vet dhe të shfuqizonin Këshillin e Popujve.

Kodi Penal i Bosnje e Hercegovinës parashikon dënime deri në pesë vjet burgim dhe ndalim të ushtrimit të detyrës zyrtare për këdo që përpiqet në mënyrë të paligjshme të ndryshojë rendin kushtetues të Bonjës, ose të rrëzojë institucionet më të larta të saj./REL

Continue Reading

Të kërkuara