Kulturë

Si zhduken gjuhët

Me humbjen e gjuhës humbasin edhe dijet.

Published

on

Nëse nuk botohen në gjuhën angleze studimet shkencore mbeten shpesh pa u vënë re pavarësisht sa të rëndësishme janë. Dhe kur gjuhët e vogla zhduken, bashkë me të humbasin edhe dije të vlefshme shkencore.

Tradicionalisht rezultatet e kërkimeve shkencore publikohen në gjuhën angleze në revista shkencore.

Kjo është mënyra e vetme për tu perceptuar nga publiku, sepse sot gjuha angleze është gjuha e komunikimit të gjithë botës. Kush kërkon që të bëjë diçka me dije ose të informojë në nivel ndërkombëtar, e bën këtë gjë me gjuhën angleze.

Megjithatë jo të gjitha rezultatet e kërkimeve shkencore publikohen në gjuhën angleze, kështu që këto zbulime ose analiza nganjëherë shumë të rëndësishme nuk vihen re, gjë që është tragjike! Njohuritë dhe ekspertizat rajonale nuk transmetohen tek të tjerët dhe mund të humbasin përgjithnjë.

Njohuri të pa vëna re mbi biodiversitetin  

Sa pasuruese mund të jetë përfshirja edhe e këtyre rezultateve kërkimore, e tregon një ekip ndërkombëtar me 60 studiues që drejtohen nga Universiteti i Queenslandit. Ky ekip pa analizuar 466 gazeta shkencore në gjuhën joangleze nga fusha e ekologjisë dhe mbrojtjes së natyrës, të botuara në 16 gjuhë që vijnë nga 38 rajone të botës. Rezultati i studimit të tyre, që natyrisht është publikuar në gjuhën angleze, thotë shumë qartë se punimet shkenore që botohen në gjuhë të tjera dhe për këtë arsye edhe janë injoruar deri tani, mund të ndihmojnë pa dyshim për të mbrojtur më mirë shumëllojshmërinë biologjike të tokës.

Fitimi i njohurive është i matshëm

Puna nuk është vetëm tek perceptimi dhe vlerësimi i njohurive ekzistuese, që mund të përmbajë shumëllojshmërinë, por edhe me kuantitetin e pastër të fushave kërkimore: Rezultati i studimit thotë se nëse në studimet për mbrojtjen e natyrës përfshihen edhe gjuhët e tjera, atëherë sipërfaqja gjeografike e studiuar rritet me 25 përqind.

Edhe numri i llojeve të kafshëve që studiohen rritet në mënyrë të konsiderueshme: tek amfibët me pesë përqind, tek gjitorët me nëntë përqind dhe tek zogjtë me 32 përqind. 

Edhe studimet e botuara në gjuhën gjermane mbeten  

Studimet e botuara në gjuhën gjermane i ka vlerësuar dr. Kerstin Jantke nga CEN, Qendra për studimet e tokës dhe qëndrueshmërisë në Universitetin e Hamburgut. Ajo ka parë 2756 artikuj shkencor të botuar në tre revista ekologjie nga viti 1965 deri në vitin 2019. Vetëm në këto publikime në gjuhën gjermane janë studiuar 65 masa efektive për mbrojtjen e natyrës për ruajtjen e nëntë llojeve të reja amfibesh, 64 lloje gjitarësh dhe 217 lloje zogjsh. “Por këto njohuri kanë qenë të paarritshme për shkencën ndërkombëtare,” thotë Jantke. “Për t’i bërë rezultatet të arritshme në gjithë botën, ato janë futur në një bank të dhënash me akses të hapur. Kjo bankë të dhënash përmban përmbledhje të të gjitha studimeve të kontrolluara në 16 gjuhë të botës, një projek gjigand!” 

Gjuha transporton njohuri shërimi 

Rezultate të rëndësishme studimi, që janë botuar në gjuhë të mëdha, por jo në gjuhën angleze, mbeten shpesh pa u vënë re. Më dramatike situata është kur kemi të bëjmë me njohuri që jepen vetëm në gjuhët që fliten krahasimisht nga pak njerëz. Sidomos kur një pjesë e madhe e studimeve në gjuhë të tjera vijnë nga rajonet e Amerikës Latine, ku biodiversiteti është shumë i rrezikuar. “Edhe njohuritë që dalin nga dijet indigjene, Indigenous Knowledge, shpesh nuk publikohen në gjuhen angleze. Por nëse ne i injorojmë ato, atëherë humbasim shumë nga mbrojtja e suksesshme e klimës dhe natyrës,” thotë Kerstin Jantke. “Ne duhet t’i përdorim këto dije dhe jo t’i harrojmë.”

Një studim i Universitetit të Zyrihut ka treguar kohët e fundit, sa ngushtë janë të lidhura njohuritë ekzistuese për botën bimore në Amerikën Latine me gjuhët indigjene në rrezik.

Sipas studimit, 75 përqind e përdorimit të bimëve medicinale njihet vetëm në një gjuhë.

Për studimin e botuar sigurisht në gjuhën angleze, analizohen 645 lloje bimësh të zonave veriperëndimore të Amazonës dhe përdorimet e tyre mjekësore, sipas transmetimit gojor të bërë në 37 gjuhë. Në këtë territor njohuritë për bimët shëruese ishin madje 91 përqind në vetëm një gjuhë të vetme.

Me humbjen e gjuhës humbasin edhe dijet 

Meqenëse tek popujt autokton dijet transmetohen vetëm me gojë, me zhdukjen e gjuhës humbasin pa kthim edhe njohuritë mjekësore e fituara me breza të tërë.

“Sa herë që zhduket një gjuhë, zhduket edhe një zë që flet, një mundësi për t’i dhënë kuptim realitetit, zhduket një mundësi për të bashkëvepruar me natyrën, zhduket një mundësi për të përshkruar dhe emëruar kafshët dhe bimët,” thotë Jordi Bascompte, studiues në sektorin e biologjisë evoluese dhe ambientit në Universitetin e Zyrihut.

Në gjithë botën aktualisht 42 përqind e rreth 7 mijë gjuhëve ekzistuese janë në rrezik zhdukjeje. Sipas Organizatës për studimin e gjuhëve, SIL International, vetëm në Brazil, ekzistojnë sot vetëm 160 gjuhë nga 1000 gjuhët indigjene që fliteshin para ardhjes së portugezëve në vitin 1500.

Duhen ruajtur shancet për medikamentet e reja 

Kështu zvogëlohen edhe shancet për zbulimin e medikamenteve të ardhshme, vëren në studim Bascompte nga Universiteti i Zyrihut. Sepse edhe sot shumë medikamente fitohen nga bimët medicinale. Si për shembull acidi acetilsalicik që futet në medikamentet për dhimbjen e kokës, përbërësi aktiv i të cilave gjendet tek shelgjet e bardha (Salix alba L.), ose morfina që prodhohet nga lulekuqet, (papaver somniferum).

Në mënyrë që ky potencial të mos humbasë duhet që të mbrohen si llojet e bimëve ashtu edhe dijet për forcën shëruese të bimëve. Shumëllojshmëria biologjike dhe ajo kulturore janë të pandashme nga njëra tjetra.

“Ne nuk mund ta injorojmë këtë ndërthurje dhe të mendojmë vetëm për bimët ose vetëm për kulturën,” thotë Bascompte duke pasur parasysh humbjen e diversitetit të llojeve. “Ne njerëzit jemi shumë të zotë të homogjenizojmë kulturën dhe natyrën, dhe të bëjmë që natyra të duket pak a shumë njëlloj kudo.”

Rol qendror në shkollat indigjene 

Meqenëse që prej periudhës së kolonalizmit gjuha sunduese në Brazil është gjuha portugeze, shumë prindër indigjen kanë hequr dorë nga gjuha e nënës për t’i përgatitur fëmijët që të kenë sukses në shoqëri. “Nga pikëpamja shkencore një gjuhë është në rrezik nëse njerëzit ndalojnë së foluri në gjuhën e nënës me fëmijët e tyre,” thotë Luciana Sanchez Mendes, një linguiste e specializuar në gjuhët indigjene.

Një rol të rëndësishëm në ruajtjen e shumëllojshmërisë biologjike dhe kulturore në Brazil luajnë shkollat indigjene nëpër fshatra, ku fëmijët mësojnë si në gjuhën portugeze ashtu edhe në gjuhën fillestare të komunitetit.

UNESCO bën thirrje për dekadën e aksioneve

“Ekziston një botë tjetër përveç asaj angleze,” thotë Bascompte. “Aty fliten gjuhë të cilat ne na pëlqen t’i harrojmë, gjuhë që fliten nga njerëz të varfër apo të panjohur, që nuk luajnë ndonjë rol në nivel kombëtar, që nuk ulen në tavolinën e organeve të caktuara, tek Kombet e Bashkuara, apo vende të ngjashme.

Për të ruajtuar gjuhët e vlefshme indigjiene dhe për t’i ringjallur ato, UNESCO e ka shpallur dhjetëvjeçarin nga 2022 deri më 2032, dekadën e gjuhëve indigjene.

Ne duhet të përpiqemi ta përdorim këtë thirrje të Kombeve të Bashkuara për të rritur vetëdijën për shumëllojshmërinë kulturore dhe për t’u bërë të ndërgjegjshëm sa të lumtur duhet të jemi që jemi pjesë e kësaj shumëllojshmërie të mrekullueshme.”/DW

Magazinë

Filmi për Beatles, zbulohen aktorët që do të luajnë legjendarët

Published

on

Një vit pasi njoftoi se ishte duke përgatitur një projekt filmik për Beatles, Sam Mendes zbuloi detaje, ndërsa konfirmoi se Paul Mescal, Harris Dickinson, Barry Keoghan dhe Joseph Quinn do të luajnë legjendaret “Beatles”.

Konkretisht, Paul Mescal do të luajë Paul McCartney, Harris Dickinson do të luajë John Lennon, Barry Keoghan do të luajë Ringo Starr dhe Joseph Quinn do të luajë George Harrison.

Sam Mendes doli në skenën e Caesars Palace gjatë CinemaCon 2025 në Las Vegas dhe prezantoi katër aktorët kryesorë, duke zbuluar titullin e projektit: “The Beatles: Një ngjarje kinematografike me katër filma”.

Këto janë katër biografi të ndryshme kushtuar Beatles, siç zbulohet nga Sony. Filmat, të cilët të gjithë do të publikohen në prill 2028, do të fokusohen në secilin nga katër anëtarët e grupit legjendar.

“Ne nuk po bëjmë vetëm një film të Beatles, ne po bëjmë katër,” tha Mendes. “Ndoshta kjo është një mundësi për t’i kuptuar ato në thellësi.”

Ai rrëfeu se “Beatles ndryshuan mënyrën se si ai e perceptonte muzikën” dhe se prej vitesh po përpiqej të bënte një film për ta.

“Jam i nderuar të tregoj historinë e grupit më të madh rock të të gjitha kohërave dhe mezi pres të sfidoj perceptimin se çfarë do të thotë të shkosh në kinema”.

Continue Reading

Magazinë

Po vjen sezoni i pestë i serialit “You”: Një prej prodhimeve më të njohura të Netflix po përfundon

Published

on

Sezoni i pestë i serialit të njohur të Netflix “You” me Penn Badgley do të vijë së shpejti në Netflix (24 Prill), dhe kjo do të shënojë edhe fundin e serialit.

Badgley zbuloi më parë se sezoni i pestë i serialit hit të Netflix do të jetë gjithashtu i fundit. Të 10 episodet e sezonit të fundit të serialit thriller do të jenë të disponueshëm në platformën e serialeve më 24 prill.

“Çdo sezon arrijnë të gjejnë një hapësirë ​​të re për ta bërë atë interesant dhe relevant. Dhe këtë sezon, mendoj se disi kthimi atje ku filloi gjithçka e lejoi atë të forcohej ashtu siç duhet dhe ky lloj fundi spektakolar”, tha Badgley për Netflix në xhirimet e episodeve të fundit.

Producentët ekzekutivë Michael Foley dhe Justin W. Lo shtojnë: “Është kaq e rrallë që të kesh mundësinë për të xhiruar pesë sezone të një shfaqjeje, e lëre më të përfundoni historinë – dhe në të njëjtën kohë të ktheni personazhin tuaj dhe produksionin atje ku filloi gjithçka. Ishte një përvojë vërtet e veçantë dhe një kulm absolut i karrierës për të dy ne”.

Netflix së fundmi publikoi trailerin zyrtar për sezonin e pestë të serialit “You”.

Continue Reading

Kulturë

U hap festivali i filmit dokumentar “ZagrebDox”

Published

on

Festivali i 21-të Ndërkombëtar i Filmit Dokumentar, ZagrebDox, u hap të dielën në Kinemanë Kaptol Boutique të Zagrebit, duke sjellë një program të pasur me shfaqje të dokumentarëve më të fundit dhe më të mirët nga prodhimet dokumentariste botërore. Ky festival është bërë një ngjarje kulturore e rëndësishme, e cila gjithashtu ofron një mundësi për të prezantuar tema të rëndësishme dhe për të dhënë mundësi për reflektim rreth gjendjes globale aktuale.

Këtë vit, ZagrebDox ka sjellë pothuajse 120 shfaqje filmike, që përfshijnë 107 dokumentarë të zgjedhur nga një numër mbresëlënës aplikantësh – pothuajse 1700 kandidatë. Këta dokumentarë janë përzgjedhur për të reflektuar botën reale dhe për të paraqitur temat më të nxehta dhe më urgjente që prekin shoqëritë dhe individët.

Në konkurrencën ndërkombëtare, 20 filma janë të nominuar për çmimin prestigjioz të festivalit – “The Big Seal”, ndërsa në garën rajonale, 18 filma do të konkurrojnë për të fituar çmimin më të lartë të këtij segmenti.

Drejtori artistik i festivalit dhe njëherësh themeluesi i tij, Nenad Puhovski, e filloi këtë ngjarje me një mesazh të fuqishëm për auditorin, duke shpjeguar se ai shikon “heshtjen” si një nga aspekte të cilat janë të pashmangshme në kohët e sotme, të mbushura me shpërthime, debate dhe protesta që shpërndahen në çdo cep të globit. Ai theksoi se bota aktuale është e mbushur me pasiguri dhe rrezik, por gjithashtu e pasuruar me mundësinë për reflektim dhe për të kuptuar realitetin që na rrethon. “Së bashku me shpërthimet, sirenat vajtuese, britmat dhe debatet që përhapen, dëgjoj heshtje. Heshtjen e inteligjencës, arsyes dhe njerëzimit“, tha Puhovski.

Kryetari i bashkisë së Zagrebit, Tomislav Tomašević, gjithashtu mori pjesë në hapjen e festivalit, duke lavdëruar përpjekjet që ka bërë ZagrebDox për të mbijetuar dhe rritur çdo vit. Ai e cilësoi këtë festival si një nga ngjarjet më të rëndësishme kulturore në Kroaci dhe në Evropë, duke e vlerësuar rëndësinë e dokumentarëve për të kontribuar në edukimin dhe mirëkuptimin e shoqërisë, sidomos në një periudhë ku lajmet e rreme dhe përhapja e dezinformatave janë bërë një problem i madh. “Në këtë epokë të lajmeve të rreme dhe degradimit të edukimit, dokumentarët janë më të rëndësishëm se kurrë”, shtoi Tomašević.

Festivali nisi me premierat botërore të dy filmave që trajtojnë tema të rezistencës civile dhe protestave: “Rrëshqitja e Kuqe” i Nebojsha Slijepčeviq, i cili trajton përpjekjet e qytetarëve të Zagrebit për të shpëtuar një park nga ndërtimi i një ndërtese, dhe “Heshtja më e Zhurmshme” i Aleksandar Reljić, që dokumenton protestat e studentëve në Serbi, një tjetër shembull i forcës së rezistencës kundër padrejtësive.

ZagrebDox këtë vit është një mundësi e shkëlqyer për të eksploruar dokumentarët që ndriçojnë realitetet e ndryshme të botës dhe për të kuptuar më mirë ngjarjet që ndodhin rreth nesh, si dhe për të hapur biseda rreth zgjidhjeve dhe mundësive për të përmirësuar gjendjen./UBTNews/

 

Continue Reading

Kulturë

Vdes Betty Webb, një nga deshifrueset e fundit të ”Enigma”-s

Published

on

Charlotte “Betty” Webb, një nga deshifrueset e fundit të “Enigma”-s dhe një nga heroinat e Bletchley Park, ka ndërruar jetë në moshën 101-vjeçare. Ajo luajti një rol kyç në deshifrimin e mesazheve të koduara nga forcat e armatosura gjermane gjatë Luftës së Dytë Botërore, një operacion që ndihmoi në përgatitjen e fitores së aleatëve kundër nazistëve. Webb ishte pjesë e shërbimit sekret britanik dhe punoi nën udhëheqjen e Alan Turingut, matematikani i famshëm që mundësoi deshifrimin e kodit “Enigma”.

Pasi kontribuoi në këtë operacion të rëndësishëm gjatë luftës, ajo u transferua në Pentagon për të ndihmuar aleatët amerikanë me depërtimin në kodet japoneze. Pas luftës, Webb u nderua me shumë dekorata, përfshirë titullin “Anëtare e Urdhrit të Perandorisë Britanike” (MBE) dhe Legjionin e Nderit nga Franca, të cilin e mori në vitin 2021 në moshën 97-vjeçare.

Lajmi për vdekjen e saj u konfirmua nga Korpusi i Ushtrisë Mbretërore të Grave, i cili theksoi se jeta e Webb kishte qenë një frymëzim për shumë gra gjatë dekadave, duke e bërë atë një figurë të rëndësishme në historinë e shërbimit sekret dhe në përpjekjet për fitoren në Luftën e Dytë Botërore./UBTNews/

Continue Reading

Të kërkuara