Kulturë

Si zhduken gjuhët

Me humbjen e gjuhës humbasin edhe dijet.

Published

3 years ago

on

Nëse nuk botohen në gjuhën angleze studimet shkencore mbeten shpesh pa u vënë re pavarësisht sa të rëndësishme janë. Dhe kur gjuhët e vogla zhduken, bashkë me të humbasin edhe dije të vlefshme shkencore.

Tradicionalisht rezultatet e kërkimeve shkencore publikohen në gjuhën angleze në revista shkencore.

Kjo është mënyra e vetme për tu perceptuar nga publiku, sepse sot gjuha angleze është gjuha e komunikimit të gjithë botës. Kush kërkon që të bëjë diçka me dije ose të informojë në nivel ndërkombëtar, e bën këtë gjë me gjuhën angleze.

Megjithatë jo të gjitha rezultatet e kërkimeve shkencore publikohen në gjuhën angleze, kështu që këto zbulime ose analiza nganjëherë shumë të rëndësishme nuk vihen re, gjë që është tragjike! Njohuritë dhe ekspertizat rajonale nuk transmetohen tek të tjerët dhe mund të humbasin përgjithnjë.

Njohuri të pa vëna re mbi biodiversitetin  

Sa pasuruese mund të jetë përfshirja edhe e këtyre rezultateve kërkimore, e tregon një ekip ndërkombëtar me 60 studiues që drejtohen nga Universiteti i Queenslandit. Ky ekip pa analizuar 466 gazeta shkencore në gjuhën joangleze nga fusha e ekologjisë dhe mbrojtjes së natyrës, të botuara në 16 gjuhë që vijnë nga 38 rajone të botës. Rezultati i studimit të tyre, që natyrisht është publikuar në gjuhën angleze, thotë shumë qartë se punimet shkenore që botohen në gjuhë të tjera dhe për këtë arsye edhe janë injoruar deri tani, mund të ndihmojnë pa dyshim për të mbrojtur më mirë shumëllojshmërinë biologjike të tokës.

Fitimi i njohurive është i matshëm

Puna nuk është vetëm tek perceptimi dhe vlerësimi i njohurive ekzistuese, që mund të përmbajë shumëllojshmërinë, por edhe me kuantitetin e pastër të fushave kërkimore: Rezultati i studimit thotë se nëse në studimet për mbrojtjen e natyrës përfshihen edhe gjuhët e tjera, atëherë sipërfaqja gjeografike e studiuar rritet me 25 përqind.

Edhe numri i llojeve të kafshëve që studiohen rritet në mënyrë të konsiderueshme: tek amfibët me pesë përqind, tek gjitorët me nëntë përqind dhe tek zogjtë me 32 përqind. 

Edhe studimet e botuara në gjuhën gjermane mbeten  

Studimet e botuara në gjuhën gjermane i ka vlerësuar dr. Kerstin Jantke nga CEN, Qendra për studimet e tokës dhe qëndrueshmërisë në Universitetin e Hamburgut. Ajo ka parë 2756 artikuj shkencor të botuar në tre revista ekologjie nga viti 1965 deri në vitin 2019. Vetëm në këto publikime në gjuhën gjermane janë studiuar 65 masa efektive për mbrojtjen e natyrës për ruajtjen e nëntë llojeve të reja amfibesh, 64 lloje gjitarësh dhe 217 lloje zogjsh. “Por këto njohuri kanë qenë të paarritshme për shkencën ndërkombëtare,” thotë Jantke. “Për t’i bërë rezultatet të arritshme në gjithë botën, ato janë futur në një bank të dhënash me akses të hapur. Kjo bankë të dhënash përmban përmbledhje të të gjitha studimeve të kontrolluara në 16 gjuhë të botës, një projek gjigand!” 

Gjuha transporton njohuri shërimi 

Rezultate të rëndësishme studimi, që janë botuar në gjuhë të mëdha, por jo në gjuhën angleze, mbeten shpesh pa u vënë re. Më dramatike situata është kur kemi të bëjmë me njohuri që jepen vetëm në gjuhët që fliten krahasimisht nga pak njerëz. Sidomos kur një pjesë e madhe e studimeve në gjuhë të tjera vijnë nga rajonet e Amerikës Latine, ku biodiversiteti është shumë i rrezikuar. “Edhe njohuritë që dalin nga dijet indigjene, Indigenous Knowledge, shpesh nuk publikohen në gjuhen angleze. Por nëse ne i injorojmë ato, atëherë humbasim shumë nga mbrojtja e suksesshme e klimës dhe natyrës,” thotë Kerstin Jantke. “Ne duhet t’i përdorim këto dije dhe jo t’i harrojmë.”

Një studim i Universitetit të Zyrihut ka treguar kohët e fundit, sa ngushtë janë të lidhura njohuritë ekzistuese për botën bimore në Amerikën Latine me gjuhët indigjene në rrezik.

Sipas studimit, 75 përqind e përdorimit të bimëve medicinale njihet vetëm në një gjuhë.

Për studimin e botuar sigurisht në gjuhën angleze, analizohen 645 lloje bimësh të zonave veriperëndimore të Amazonës dhe përdorimet e tyre mjekësore, sipas transmetimit gojor të bërë në 37 gjuhë. Në këtë territor njohuritë për bimët shëruese ishin madje 91 përqind në vetëm një gjuhë të vetme.

Me humbjen e gjuhës humbasin edhe dijet 

Meqenëse tek popujt autokton dijet transmetohen vetëm me gojë, me zhdukjen e gjuhës humbasin pa kthim edhe njohuritë mjekësore e fituara me breza të tërë.

“Sa herë që zhduket një gjuhë, zhduket edhe një zë që flet, një mundësi për t’i dhënë kuptim realitetit, zhduket një mundësi për të bashkëvepruar me natyrën, zhduket një mundësi për të përshkruar dhe emëruar kafshët dhe bimët,” thotë Jordi Bascompte, studiues në sektorin e biologjisë evoluese dhe ambientit në Universitetin e Zyrihut.

Në gjithë botën aktualisht 42 përqind e rreth 7 mijë gjuhëve ekzistuese janë në rrezik zhdukjeje. Sipas Organizatës për studimin e gjuhëve, SIL International, vetëm në Brazil, ekzistojnë sot vetëm 160 gjuhë nga 1000 gjuhët indigjene që fliteshin para ardhjes së portugezëve në vitin 1500.

Duhen ruajtur shancet për medikamentet e reja 

Kështu zvogëlohen edhe shancet për zbulimin e medikamenteve të ardhshme, vëren në studim Bascompte nga Universiteti i Zyrihut. Sepse edhe sot shumë medikamente fitohen nga bimët medicinale. Si për shembull acidi acetilsalicik që futet në medikamentet për dhimbjen e kokës, përbërësi aktiv i të cilave gjendet tek shelgjet e bardha (Salix alba L.), ose morfina që prodhohet nga lulekuqet, (papaver somniferum).

Në mënyrë që ky potencial të mos humbasë duhet që të mbrohen si llojet e bimëve ashtu edhe dijet për forcën shëruese të bimëve. Shumëllojshmëria biologjike dhe ajo kulturore janë të pandashme nga njëra tjetra.

“Ne nuk mund ta injorojmë këtë ndërthurje dhe të mendojmë vetëm për bimët ose vetëm për kulturën,” thotë Bascompte duke pasur parasysh humbjen e diversitetit të llojeve. “Ne njerëzit jemi shumë të zotë të homogjenizojmë kulturën dhe natyrën, dhe të bëjmë që natyra të duket pak a shumë njëlloj kudo.”

Rol qendror në shkollat indigjene 

Meqenëse që prej periudhës së kolonalizmit gjuha sunduese në Brazil është gjuha portugeze, shumë prindër indigjen kanë hequr dorë nga gjuha e nënës për t’i përgatitur fëmijët që të kenë sukses në shoqëri. “Nga pikëpamja shkencore një gjuhë është në rrezik nëse njerëzit ndalojnë së foluri në gjuhën e nënës me fëmijët e tyre,” thotë Luciana Sanchez Mendes, një linguiste e specializuar në gjuhët indigjene.

Një rol të rëndësishëm në ruajtjen e shumëllojshmërisë biologjike dhe kulturore në Brazil luajnë shkollat indigjene nëpër fshatra, ku fëmijët mësojnë si në gjuhën portugeze ashtu edhe në gjuhën fillestare të komunitetit.

UNESCO bën thirrje për dekadën e aksioneve

“Ekziston një botë tjetër përveç asaj angleze,” thotë Bascompte. “Aty fliten gjuhë të cilat ne na pëlqen t’i harrojmë, gjuhë që fliten nga njerëz të varfër apo të panjohur, që nuk luajnë ndonjë rol në nivel kombëtar, që nuk ulen në tavolinën e organeve të caktuara, tek Kombet e Bashkuara, apo vende të ngjashme.

Për të ruajtuar gjuhët e vlefshme indigjiene dhe për t’i ringjallur ato, UNESCO e ka shpallur dhjetëvjeçarin nga 2022 deri më 2032, dekadën e gjuhëve indigjene.

Ne duhet të përpiqemi ta përdorim këtë thirrje të Kombeve të Bashkuara për të rritur vetëdijën për shumëllojshmërinë kulturore dhe për t’u bërë të ndërgjegjshëm sa të lumtur duhet të jemi që jemi pjesë e kësaj shumëllojshmërie të mrekullueshme.”/DW

Related Topics:
Continue Reading

Magazinë

Pirro i’a fshiu këngën Parashqevit, flasin nga kompania menaxhuese për të drejtat e autorit

Published

3 days ago

on

December 20, 2024

By

Lajmi që kënga ‘E duam lumturinë’ u fshi nga Pirro Çako ishte një ndër artikujt më të lexuar sot.

Publiku ka agravuar me komente të shumta në rrjet në lidhje me padrejtësinë që sipas tyre po i bëhet Parashqevi Simaku.

Ky veprim ka rikthyer vëmendjen tek artisti dhe muzikanti, që shpeshherë ka qenë nën hije të përjetshme të këngëtarëve më të njohur.

Të drejtat e këngës janë në menaxhimin e kompanisë “FOLÉ”. Ky ndryshim simbolizon hap të ri në mbrojtjen e të drejtave të artistëve shqiptarë, për të siguruar që ata të marrin atë që u takon nga puna. Pakënaqësitë e mëparshme për mënyrën si janë trajtuar të drejtat e autorit po shndërrohen në një debat më të gjerë mbi nevojën për transparencë dhe mbështetje institucionale për artistët.

Pirro Çako fshin nga YouTube këngën me 6 milion shikime të Parashqevi Simakut

UBT News ka kontaktuar me “FOLÉ” të cilët u shprehen se:

“Kënga e Parashqevit është një krijim i artistit Pirro Cako dhe të gjitha të drejtat e kësaj kënge i përkasin atij. Kemi vërejtur se kjo këngë është publikuar në disa platforma të tjera në mënyrë të paautorizuar (pirate). Si rrjedhojë, ne kemi ndërmarrë hapa ligjorë dhe kemi bërë disa kërkesa zyrtare tek YouTube për të hequr përmbajtjen e shpërndarë pa leje. Falenderojmë të gjithë ata që respektojnë të drejtën e autorit dhe mbështesin krijimtarinë artistike të mbrojtur ligjërisht. Me respekt, FOLÉ”, thanë ata. /UBT News/

 

Continue Reading

Magazinë

Angelina pranon se ndihet shpesh e vetmuar: Nuk e kam kuptuar si është të jetosh vetëm!

Published

3 days ago

on

December 20, 2024

By

Edhe pse Angelina gëzon shoqërinë e fëmijëve të saj, pranoi se ndihet e vetmuar e lidhet me personazhin e Maria Callas, të cilën e portretizon në filmin e ardhshëm “Maria”.

Jolie ka treguar për revistën Mirror se shpesh është vetëm e ndihet e vetmuar.

“Unë kam fëmijët e mi, të cilët i adhuroj, si e rritur ndihem shpesh vetëm. Ndihem e lidhur me vetminë që përjeton Maria në film. Ende nuk e kam kuptuar plotësisht si ta jetoj jetën tënde kur je vetëm. Ndoshta shumë artistët e shohin si një lloj lirie, por edhe izolimi”, tha ajo.

Angelina u nominua për Golden Globe për rolin e Marie Callas dhe filmi për këngëtaren legjendare të operës mund të shihet në kinema vitin e ardhshëm. Aktorja tregon se puna ishte emocionalisht sfilitëse, si “terapi”, se lotët në ekran ishin pasqyrë e dhimbjes dhe trishtimit të saj.

Përveç premierës, Angelina përballet me një tjetër betejë ligjore vitin e ardhshëm, Brad Pitt paditi ish-bashkëshorten për shitjen e aksioneve në vreshtin Chateau Miraval për 60 milionë euro. Pitt pretendon se Angelina shkeli marrëveshjen verbale, ndërsa ekipi ligjor pretendon se hodhi poshtë ofertën e Brad për ta blerë nga biznesi e nuk donte të nënshkruante  marrëveshje moszbulimi që ishte pjesë e marrëveshjes.

Tetë vite më parë ajo u nda nga aktori Brad Pitt, me të cilin ishte përfshirë në mosmarrëveshje të gjata ligjore për kujdestarinë e gjashtë fëmijëve të tyre dhe sot po bën një betejë ligjore me të për pronësinë e një vreshti në Francë. /UBT News/

Continue Reading

Magazinë

Pirro Çako fshin nga YouTube këngën me 6 milion shikime të Parashqevi Simakut

Published

3 days ago

on

December 20, 2024

By

Kënga “E duam lumturinë” e Parashqevi Simakut, një prej hiteve më të njohura të muzikës shqiptare, ka pësuar një ndryshim të papritur në platformën YouTube, duke shkaktuar një valë diskutimesh dhe spekulimesh në media dhe rrjetet sociale.

Pas më shumë se nëntë vjetësh në YouTube e me gati 6 milion shikime, versioni origjinal i këngës është fshirë nga kanali jozyrtar ku ishte ngarkuar. Një javë më parë, kënga kishte përjetuar rritje në numrin e klikimeve, me më shumë se 200 mijë vizita të reja.

Parashqevi Simaku, e cila është bërë simbol i muzikës shqiptare, duket se nuk ka përfituar monetarisht nga vepra e saj. Mungesa e menaxhimit të duhur të të drejtave të autorit ka qenë pengesë për shumë artistë, që çdoherë përballen me sfida në industrinë muzikore.

Fshirja e “E duam lumturinë” ka ngritur shumë pyetje. Pse u fshi kënga dhe kush është përgjegjës për këtë? Pas pak ditësh, kënga është rihedhur në YouTube, këtë herë nga kanali zyrtar i Pirro Çakos, kompozitorit të saj.

Ky veprim ka rikthyer vëmendjen tek artisti dhe muzikanti, që shpeshherë ka qenë nën hije të përjetshme të këngëtarëve më të njohur.

Të drejtat e këngës janë në menaxhimin e kompanisë “FOLÉ”. Ky ndryshim simbolizon hap të ri në mbrojtjen e të drejtave të artistëve shqiptarë, për të siguruar që ata të marrin atë që u takon nga puna. Pakënaqësitë e mëparshme për mënyrën si janë trajtuar të drejtat e autorit po shndërrohen në një debat më të gjerë mbi nevojën për transparencë dhe mbështetje institucionale për artistët.

Me këngën e saj, Parashqevi Simaku jo vetëm që ka rikthyer nostalgji te adhuruesit e muzikës tradicionale, por ka nxitur reflektim të rëndësishëm mbi sfidat që kanë artistët në botën digjitale. Pavarësisht nga fshirja e këngës, mbështetja e madhe nga publiku tregon se vlera e artit të saj është e pakontestueshme. Manifestimi i interesit të ri për këngën u ndihmua nga mediat sociale, ku fansat dhe përkrahësit e saj e kanë bërë këngën një nga temat më të diskutuara. Në një periudhë ku artistët e rinj shfaqin talentin në rrjetet sociale, rikthimi i këtij hiti të njohur tregon se arti vazhdon të ketë fuqi të madhe në krijimin e lidhjeve dhe mbështetje të ndërsjellë.

Përkundër pengesave që hasin artistët, pasioni për muzikën e traditat shqiptare mbetet i fortë. Një reflektim mbi vlerat që përfaqëson Simaku dhe këngët e saj, shërben si frymëzim për krijuesit e rinj, duke i inkurajuar të luftojnë për të drejtat e për të siguruar një vend në skenë. Me rikthimin e “E duam lumturinë”, shumë e kanë vënë re se krijuesit përpiqen të marrin kontrollin e duhur mbi punën e tyre

Ky rast shërben si levë për ndryshime, duke kontribuar në evoluimin e një skene muzikore të shëndetshme dhe më të drejtë për artistët. /UBT News/

Continue Reading

Kulturë

Kongresi i Tiranës, pararendësi i kuvendeve kundër copëtimit të Shqipërisë

Published

4 days ago

on

December 19, 2024

By

Në një periudhë kur Shqipëria po përballej me sfidat e ekzistencës së saj si shtet, dhjetori i vitit 1918 shënoi fillimin e një kapitulli të ri në historinë kombëtare. Kongresi i Tiranës, i mbajtur më 19 dhjetor 1918, u ngjiz si një shprehje e fortë e vullnetit për të mbrojtur tërësinë territoriale të Shqipërisë dhe për të riorganizuar strukturat shtetërore pas rrënimeve të Luftës së Parë Botërore.

Ky Kongres, i pari në një varg mbledhjesh historike që do të pasonin, shërbeu si pararendës i Kuvendit të madh të Lushnjes (28-31 janar 1920), duke i hapur rrugën konsolidimit të pavarësisë dhe përpjekjeve për unitet kombëtar. Nismëtarët e tij ishin ndër figurat më të shquara të kohës, burra me vizion që kuptonin domosdoshmërinë e ruajtjes së kufijve dhe tërësisë territoriale në një kohë kur fuqitë e mëdha kishin vënë në pikëpyetje ekzistencën e Shqipërisë.

Rauf Fico, ish-nënprefekti i Tiranës, luajti një rol kyç në organizimin e këtij kuvendi. Në zyrën e tij, më 7 dhjetor 1918, u mblodhën disa nga personalitetet më të shquara të kombit, mes të cilëve Sotir Peçi, Abdyl Ypi, Ismail Ndroqi, Mytesim Këlliçi, Sinan Hoxha dhe Myslim Beshiri. Në këtë takim u diskutua rëndësia e bashkimit të trevave shqiptare si një mburojë kundër planeve për copëtimin e tyre.

Pjesëmarrësit vendosën të thërrisnin përfaqësues nga qarqet Elbasan, Peqin, Kavajë, Durrës, Mat dhe Dibër, duke i dhënë Kongresit përmasën e një kuvendi gjithëpërfshirës. Angazhimi i figurave si Abdi Toptani, firmëtar i Aktit të Pavarësisë, i dha më shumë peshë dhe legjitimitet këtij Kongresi, duke e kthyer atë në një simbol të shpresës dhe të qëndresës kombëtare.

Kongresi i Tiranës nuk ishte thjesht një mbledhje lokale, por një akt guximi dhe përkushtimi ndaj idealit të një Shqipërie të bashkuar dhe të pavarur. Ai hodhi bazat për bashkëpunimin ndërkrahinor dhe krijimin e një fryme të re kombëtare, duke përçuar mesazhin se uniteti ishte çelësi për të përballuar sfidat e mëdha të kohës.

Kongresi shërbeu gjithashtu si një shembull i mobilizimit politik dhe diplomatik, duke treguar se shqiptarët ishin të aftë të organizoheshin dhe të vepronin në interes të kombit, pavarësisht presioneve të jashtme dhe vështirësive të brendshme.

Si pararendës i Kongresit të Lushnjes, Kongresi i Tiranës la gjurmë të pashlyera në kujtesën historike të shqiptarëve. Ai u bë një shembull i asaj se si, përmes përpjekjeve të përbashkëta dhe vendimeve të guximshme, mund të mbrohet identiteti dhe të ardhmen e një kombi të rrezikuar.

Në këtë përvjetor të 106-të, kujtojmë me respekt dhe mirënjohje të thellë ata që dhanë gjithçka për të garantuar që flamuri kuq e zi të valëviste mbi një Shqipëri të lirë, të pandarë dhe të denjë për brezat që do të vinin./UBTNews/

Continue Reading

Të kërkuara