Kulturë

Si zhduken gjuhët

Me humbjen e gjuhës humbasin edhe dijet.

Published

on

Nëse nuk botohen në gjuhën angleze studimet shkencore mbeten shpesh pa u vënë re pavarësisht sa të rëndësishme janë. Dhe kur gjuhët e vogla zhduken, bashkë me të humbasin edhe dije të vlefshme shkencore.

Tradicionalisht rezultatet e kërkimeve shkencore publikohen në gjuhën angleze në revista shkencore.

Kjo është mënyra e vetme për tu perceptuar nga publiku, sepse sot gjuha angleze është gjuha e komunikimit të gjithë botës. Kush kërkon që të bëjë diçka me dije ose të informojë në nivel ndërkombëtar, e bën këtë gjë me gjuhën angleze.

Megjithatë jo të gjitha rezultatet e kërkimeve shkencore publikohen në gjuhën angleze, kështu që këto zbulime ose analiza nganjëherë shumë të rëndësishme nuk vihen re, gjë që është tragjike! Njohuritë dhe ekspertizat rajonale nuk transmetohen tek të tjerët dhe mund të humbasin përgjithnjë.

Njohuri të pa vëna re mbi biodiversitetin  

Sa pasuruese mund të jetë përfshirja edhe e këtyre rezultateve kërkimore, e tregon një ekip ndërkombëtar me 60 studiues që drejtohen nga Universiteti i Queenslandit. Ky ekip pa analizuar 466 gazeta shkencore në gjuhën joangleze nga fusha e ekologjisë dhe mbrojtjes së natyrës, të botuara në 16 gjuhë që vijnë nga 38 rajone të botës. Rezultati i studimit të tyre, që natyrisht është publikuar në gjuhën angleze, thotë shumë qartë se punimet shkenore që botohen në gjuhë të tjera dhe për këtë arsye edhe janë injoruar deri tani, mund të ndihmojnë pa dyshim për të mbrojtur më mirë shumëllojshmërinë biologjike të tokës.

Fitimi i njohurive është i matshëm

Puna nuk është vetëm tek perceptimi dhe vlerësimi i njohurive ekzistuese, që mund të përmbajë shumëllojshmërinë, por edhe me kuantitetin e pastër të fushave kërkimore: Rezultati i studimit thotë se nëse në studimet për mbrojtjen e natyrës përfshihen edhe gjuhët e tjera, atëherë sipërfaqja gjeografike e studiuar rritet me 25 përqind.

Edhe numri i llojeve të kafshëve që studiohen rritet në mënyrë të konsiderueshme: tek amfibët me pesë përqind, tek gjitorët me nëntë përqind dhe tek zogjtë me 32 përqind. 

Edhe studimet e botuara në gjuhën gjermane mbeten  

Studimet e botuara në gjuhën gjermane i ka vlerësuar dr. Kerstin Jantke nga CEN, Qendra për studimet e tokës dhe qëndrueshmërisë në Universitetin e Hamburgut. Ajo ka parë 2756 artikuj shkencor të botuar në tre revista ekologjie nga viti 1965 deri në vitin 2019. Vetëm në këto publikime në gjuhën gjermane janë studiuar 65 masa efektive për mbrojtjen e natyrës për ruajtjen e nëntë llojeve të reja amfibesh, 64 lloje gjitarësh dhe 217 lloje zogjsh. “Por këto njohuri kanë qenë të paarritshme për shkencën ndërkombëtare,” thotë Jantke. “Për t’i bërë rezultatet të arritshme në gjithë botën, ato janë futur në një bank të dhënash me akses të hapur. Kjo bankë të dhënash përmban përmbledhje të të gjitha studimeve të kontrolluara në 16 gjuhë të botës, një projek gjigand!” 

Gjuha transporton njohuri shërimi 

Rezultate të rëndësishme studimi, që janë botuar në gjuhë të mëdha, por jo në gjuhën angleze, mbeten shpesh pa u vënë re. Më dramatike situata është kur kemi të bëjmë me njohuri që jepen vetëm në gjuhët që fliten krahasimisht nga pak njerëz. Sidomos kur një pjesë e madhe e studimeve në gjuhë të tjera vijnë nga rajonet e Amerikës Latine, ku biodiversiteti është shumë i rrezikuar. “Edhe njohuritë që dalin nga dijet indigjene, Indigenous Knowledge, shpesh nuk publikohen në gjuhen angleze. Por nëse ne i injorojmë ato, atëherë humbasim shumë nga mbrojtja e suksesshme e klimës dhe natyrës,” thotë Kerstin Jantke. “Ne duhet t’i përdorim këto dije dhe jo t’i harrojmë.”

Një studim i Universitetit të Zyrihut ka treguar kohët e fundit, sa ngushtë janë të lidhura njohuritë ekzistuese për botën bimore në Amerikën Latine me gjuhët indigjene në rrezik.

Sipas studimit, 75 përqind e përdorimit të bimëve medicinale njihet vetëm në një gjuhë.

Për studimin e botuar sigurisht në gjuhën angleze, analizohen 645 lloje bimësh të zonave veriperëndimore të Amazonës dhe përdorimet e tyre mjekësore, sipas transmetimit gojor të bërë në 37 gjuhë. Në këtë territor njohuritë për bimët shëruese ishin madje 91 përqind në vetëm një gjuhë të vetme.

Me humbjen e gjuhës humbasin edhe dijet 

Meqenëse tek popujt autokton dijet transmetohen vetëm me gojë, me zhdukjen e gjuhës humbasin pa kthim edhe njohuritë mjekësore e fituara me breza të tërë.

“Sa herë që zhduket një gjuhë, zhduket edhe një zë që flet, një mundësi për t’i dhënë kuptim realitetit, zhduket një mundësi për të bashkëvepruar me natyrën, zhduket një mundësi për të përshkruar dhe emëruar kafshët dhe bimët,” thotë Jordi Bascompte, studiues në sektorin e biologjisë evoluese dhe ambientit në Universitetin e Zyrihut.

Në gjithë botën aktualisht 42 përqind e rreth 7 mijë gjuhëve ekzistuese janë në rrezik zhdukjeje. Sipas Organizatës për studimin e gjuhëve, SIL International, vetëm në Brazil, ekzistojnë sot vetëm 160 gjuhë nga 1000 gjuhët indigjene që fliteshin para ardhjes së portugezëve në vitin 1500.

Duhen ruajtur shancet për medikamentet e reja 

Kështu zvogëlohen edhe shancet për zbulimin e medikamenteve të ardhshme, vëren në studim Bascompte nga Universiteti i Zyrihut. Sepse edhe sot shumë medikamente fitohen nga bimët medicinale. Si për shembull acidi acetilsalicik që futet në medikamentet për dhimbjen e kokës, përbërësi aktiv i të cilave gjendet tek shelgjet e bardha (Salix alba L.), ose morfina që prodhohet nga lulekuqet, (papaver somniferum).

Në mënyrë që ky potencial të mos humbasë duhet që të mbrohen si llojet e bimëve ashtu edhe dijet për forcën shëruese të bimëve. Shumëllojshmëria biologjike dhe ajo kulturore janë të pandashme nga njëra tjetra.

“Ne nuk mund ta injorojmë këtë ndërthurje dhe të mendojmë vetëm për bimët ose vetëm për kulturën,” thotë Bascompte duke pasur parasysh humbjen e diversitetit të llojeve. “Ne njerëzit jemi shumë të zotë të homogjenizojmë kulturën dhe natyrën, dhe të bëjmë që natyra të duket pak a shumë njëlloj kudo.”

Rol qendror në shkollat indigjene 

Meqenëse që prej periudhës së kolonalizmit gjuha sunduese në Brazil është gjuha portugeze, shumë prindër indigjen kanë hequr dorë nga gjuha e nënës për t’i përgatitur fëmijët që të kenë sukses në shoqëri. “Nga pikëpamja shkencore një gjuhë është në rrezik nëse njerëzit ndalojnë së foluri në gjuhën e nënës me fëmijët e tyre,” thotë Luciana Sanchez Mendes, një linguiste e specializuar në gjuhët indigjene.

Një rol të rëndësishëm në ruajtjen e shumëllojshmërisë biologjike dhe kulturore në Brazil luajnë shkollat indigjene nëpër fshatra, ku fëmijët mësojnë si në gjuhën portugeze ashtu edhe në gjuhën fillestare të komunitetit.

UNESCO bën thirrje për dekadën e aksioneve

“Ekziston një botë tjetër përveç asaj angleze,” thotë Bascompte. “Aty fliten gjuhë të cilat ne na pëlqen t’i harrojmë, gjuhë që fliten nga njerëz të varfër apo të panjohur, që nuk luajnë ndonjë rol në nivel kombëtar, që nuk ulen në tavolinën e organeve të caktuara, tek Kombet e Bashkuara, apo vende të ngjashme.

Për të ruajtuar gjuhët e vlefshme indigjiene dhe për t’i ringjallur ato, UNESCO e ka shpallur dhjetëvjeçarin nga 2022 deri më 2032, dekadën e gjuhëve indigjene.

Ne duhet të përpiqemi ta përdorim këtë thirrje të Kombeve të Bashkuara për të rritur vetëdijën për shumëllojshmërinë kulturore dhe për t’u bërë të ndërgjegjshëm sa të lumtur duhet të jemi që jemi pjesë e kësaj shumëllojshmërie të mrekullueshme.”/DW

Magazinë

Premtimi i Bazelit për Eurovision: Të gjithë janë të mirëpritur

Published

on

Qyteti zviceran, Bazel është kthyer në një festë të madhe këtë fundjavë, ndërsa përgatitet që nesër më 13 maj, të mirëpresë Festivalin Evropian të Këngës, Eurovisionin, ka shkruar BBC.

Kanë kaluar plot 36 vjet që kur Zvicra e ka organizuar për herë të fundit këtë ngjarje të madhe, pas fitores së këngëtares Celine Dion në vitin 1988. Dhe pritja për ta shtruar qilimin e famshëm të Eurovisionit ka qenë e gjatë.

Zvicra ishte vendi nikoqir i Eurovisionit të parë në historinë e tij, në Lugano në vitin 1956. Por që nga fitorja e Dionit, suksesi i saj ka qenë i vakët, madje në disa vite (2007-2010 dhe 2015-2018), përfaqësuesit zviceranë nuk kanë arritur as në finale. Kjo ndryshoi vitin e kaluar kur këngëtari zviceran Nemo fitoi me këngën “The Code”.

Pikërisht për këtë arsye, Bazeli është i vendosur ta bëjë këtë edicion të paharrueshëm. Qilimi i këtij viti është më i gjati në historinë e festivalit, 1.3 kilometra, duke filluar nga bashkia e qytetit, përmes lumit Rhein, deri te fshati i Eurovisionit.

Kreu i qeverisë së Bazelit, Conradin Cramer, ka thënë se qyteti i tij me vetëm 175 mijë banorë është vendi ideal për të pritur rreth gjysmë milioni vizitorë që priten gjatë festivalit.

“Bazeli është në kufi me Francën dhe Gjermaninë. Është zemra e Evropës. Ka një traditë të gjatë humaniste – kur qytetet e tjera evropiane në Mesjetë persekutonin mendimtarët e lirë, Bazeli i mirëpriste ata”. Prandaj, sipas tij, “Bazeli dhe Eurovisioni janë përputhja perfekte”, ka thënë ai për BBC.

Siguria, përfshirja dhe protestat e paralajmëruara

Pas protestave propalestineze në Eurovisionin e kaluar në Malmo, pritet që edhe në Bazel të ketë organizime të ngjashme. Policia nuk ka publikuar ende planin e saj të detajuar, por ka thënë se “të gjithë kanë të drejtë të shprehin mendimin e tyre, për sa kohë që respektojnë ligjin dhe nuk rrezikojnë sigurinë e të tjerëve.” Mbi 1,300 oficerë policie do të jenë në terren gjatë gjithë ngjarjes.

Qyteti ka ndërmarrë një plan unik sigurie, ekipe në lëvizje me xhaketa rozë do të patrullojnë 24 orë në ditë për të ndihmuar viktimat e ngacmimeve apo dhunës. Do të ketë gjithashtu hapësira të sigurta dhe një linjë telefonike 24 orëshe për të raportuar incidente.

“Është një masë me prag të ulët për t’u dhënë njerëzve mundësinë të raportojnë dhunën apo ngacmimet edhe nëse nuk duan të shkojnë te policia”, ka thënë Stephanie Eymann, drejtoreshë për siguri në Bazel.

Festa për të gjithë, edhe pa bileta

Biletat për finalen u shitën brenda pak minutash, por Bazeli premton se do të ketë diçka për të gjithë, shumica falas.

“Do të ketë koncerte në çdo cep të qytetit, do të ketë projekte artistike”, ka theksuar Letizia Elia, drejtoreshë e turizmit.

Në një sipërfaqe prej vetëm 37 kilometrash katrorë, Bazeli ka 40 muze dhe galeri, dhe të gjitha janë përfshirë në festime. Fondacioni Beyeler ka hapur një ekspozitë me vepra të artistëve Andy Warhol, Mark Rothko, Kandinsky dhe Picasso, ndërsa muzeu i historisë natyrore ka hapur ekspozitën “Glitz and Glam”.

Në të gjithë Zvicrën po mbahen edhe gara për grupet më të mira shkollore, katër më të mirat do të performojnë në skenën e madhe në Bazel.

Referendumi dhe reagimi ndaj vlerave evropiane

Organizimi i Eurovisionit nuk ka qenë pa pengesa. Disa grupe evangjeliste e kundërshtuan festivalin, duke pretenduar se ai dëmton vlerat tradicionale familjare dhe përmban përmbajtje që lidhen me “satanizmin” apo “okultizmin”. Ata mblodhën nënshkrimet e nevojshme për të kërkuar një referendum për ndalimin e financimit publik për festivalin.

Por më 24 nëntor, qytetarët e Bazelit votuan me 66.6% pro, duke miratuar një buxhet prej afro 40 milionë dollarësh për organizimin.

“E prisja referendumin, kështu funksionon Zvicra, por më gëzoi shumë përkrahja e madhe. Tregon që ky është një qytet që e dëshiron vërtet këtë”, ka thënë Cramer.

Ai është i vetëdijshëm për debatet globale rreth diversitetit dhe përfshirjes, veçanërisht pas fitores së Nemo, që është person që nuk identifikohet si grua apo burrë, jobinar.

“Kushdo që je, i ri, jo dhe aq i ri, hetero, gej, grua, burrë apo jobinar, këtu je i mirëpritur. Kjo nuk është vetëm ajo për çfarë qëndron Bazeli, por ajo për çfarë duhet të qëndrojë Evropa”, ka thënë Cramer.

Rregulla për flamujt dhe kritikat nga komuniteti LGBTQ+

Megjithatë, organizata evropiane e festivalit (EBU) ka rregulla të rrepta: në skenë dhe në dhomat e garuesve lejohen vetëm flamujt kombëtarë. Flamuj si ai i krenarisë apo i jobinarëve nuk lejohen.

Vitin e kaluar, Nemo e valëviti një flamur jobinar gjatë performancës, por tha se e “kishte futur fshehurazi.” Këtë vit, organizatat LGBTQ+ janë të zhgënjyera.

“Ndalimi i simboleve tona është një shuplakë për komunitetin LGBTIQ. Është mesazhi i gabuar në një kohë kur komunitetet queer në gjithë Evropën po përballen me rritje të armiqësisë”, ka deklaruar organizata zvicerane Pink Cross.

EBU u përgjigj se “Eurovisioni nuk ka nevojë për flamuj për të dëshmuar aleancën dhe festimin e komunitetit LGBTQ+”.

Edhe transporti është gati, me karaoke!

Siç i ka hije Zvicrës, transporti është i garantuar. Trenat do të shtohen, ndërsa tramvajet në Bazel do të qarkullojnë 24 orë në ditë, përfshirë edhe një tramvaj karaoke! Pasagjerët mund të këndojnë gjatë një udhëtimi 90-minutësh falas nëpër qytet.

Continue Reading

Kulturë

“Oda mikpritëse e gjyshes”, Shkodra Elektronike parakalon me kostumografinë e veçantë në tapetin e Bazelit

Published

on

By

Në Bazel të Zvicrës ka nisur ceremonia e hapjes së Eurovision 2025 dhe parada në tapetin e bruztë, një nga momentet më të shumëpritura të këtij aktiviteti.

Ndër parakalimet më të spikatura ka qenë ai i grupit “Shkodra Elektronike”. Beatriçe Gjergji e veshur me një fustan të punuar me dorë nga nëna e saj, Irina Dema, solli në vëmendje trashëgiminë shqiptare përmes paraqitjes së saj krejt të veçantë.

Beatriçe Gjergji solli elemente të bukura, simbole të traditës së vjetër shqiptare, përfshirë dhe sende personale, ruajtur me fanatizëm nga të parët e familjes së saj.

“Oda mikpritëse e gjyshes”, këtë tematikë sjell kostumografia e prezantuar në Bazel, ku veç fustanit tërhoqi vëmendjen edhe çanta që Beatriçe mbante ndër duar: një kuti ku gjyshja e saj mbante një herë e një kohë të gjitha bizhuteritë e saj.

Në zemër të qytetit zvicerian është hapur edhe Eurovision Village, që do të qëndrojë i hapur për publikun deri më 17 maj, me aktivitete, muzikë live dhe transmetime direkte nga skena kryesore.

Ngjarja më e madhe e muzikës europiane po afron me natën e parë që do të jetë nesër më 13 maj ndërsa Shqipëria do të performojë e 12-ta në radhë./ATSH/

Continue Reading

Magazinë

Fansat supozojnë se kënga e fundit e Miley Cyrus është dedikim për ish-bashkëshortin Liam Hemsworth

Published

on

Miley Cyrus ka publikuar “More to Lose”, projekti i saj i katërt nga albumi i ardhshëm Something Beautiful.

Videoklipi i këngës u publikua të premten e është video e thjeshtë në bardh e zi, ku Miley shfaqet duke kënduar për një marrëdhënie që nuk po shkon mirë.

Në fillim të videos, fituesja e çmimit Grammy, 32 vjeçe, derdh lot teksa këndon. Në mesin e videos, shfaqet me një fustan pa rripa, ndërsa në fund është veshur me një pallto të zezë dhe një kapuç që ngjan me atë të Batman-it.

Kjo këngë vjen pas tre publikimeve të fundit të saj: Prelude, Something Beautiful dhe End of the World, të gjitha pjesë e këtij albumi.

“More to Lose” është shkruar e prodhuar në bashkëpunim me Autumn Rowe, Michael Pollack, Jonathan Rado, Shawn Everett dhe BJ Burton.

Something Beautiful është albumi i nëntë i Miley-t e publikohet më 30 maj. Fansat kanë spekuluar se personi për të cilin këndon Miley është ish-burri i saj, Liam Hemsworth, 35 vjeç, por ajo nuk e ka përmendur kurrë qartë se për kë bëhet fjalë.

“Tek një këngë si ‘More to Lose’, u përpoqa ta realizoj me një xhirim të vetëm”, shpjegoi Miley në një video promovuese të postuar para publikimit të këngës.

Continue Reading

Magazinë

Ish-partnerja e Liam Payne, Cheryl, trashëgon pasurinë e tij me vlerë 32.3 milionë dollarë

Published

on

Liam Payne mund të ketë qenë i ndarë nga partnerja e tij, Cheryl, me të cilën pati një djalë, Bear 8-vjeçar, në kohën e vdekjes së tij, por nëna e fëmijës së tij po trashëgon pasurinë e tij, me vlerë 32.3 milionë dollarë, pasi këngëtari i One Direction nuk la testament kur ndërroi jetë.

Për momentin, anëtarja e Girls Aloud (e njohur më parë si Cheryl Cole) e cila po punon me avokatin Richard Mark Bray, ka qasje të kufizuar në pasuri.

Payne vdiq në tetor në moshën 31 vjeç, kur ra nga kati i tretë i një hoteli në Argjentinë. Shkaku i vdekjes së tij, sipas ekzaminimit mjeko-ligjor, ishin lëndime të shumta me gjakderdhje të brendshme dhe të jashtme. Një test toksikologjik tregoi narkotikë në trupin e tij në kohën e rënies.

Në atë kohë, ai po dilte me influencuesen Kate Cassidy, e cila e kishte shoqëruar në pushimet e tij në Amerikën e Jugut, por ishte larguar disa ditë më parë.

“Liam ishte në humor shumë të mirë kur u largova nga Argjentina”, do t’i thoshte më vonë 26-vjeçarja gazetës “The Sun”. “Ishim shumë mirë, plot dashuri.” Ai ishte i lumtur dhe optimist. Nuk mund ta besoj që ka mbaruar vërtet.”

Continue Reading

Të kërkuara