Nga Nandini Das

Aludimi mbi skenarët alternativë është një praktikë gjithnjë joshëse, si në jetën tonë të përditshme, po ashtu edhe kur përpiqemi të kuptojmë të kaluarën. Pyetjet rreth asaj që ndodhi rrëshqasin shumë lehtë në hamendësime: po sikur të mos ndodhte, apo të kishte ndodhur ndryshe?

Historianët priren të mos i trajtojnë me dashamirësi spekulime të tilla. Prej tyre ushqehet shumë letërsia dhe kinemaja e fanta-shkencës. Në nëntorin e vitit 1616, ambasadori i parë anglez në Indi, Sër Tomas Roi, u shkroi drejtuesve të Kompanisë Indive Lindore.

Në letër Roi i paralajmëron ata se “lufta dhe tregtia janë të papajtueshme midis tyre”, dhe se ishte më mirë që të kërkohej fitimi përmes një “tregtie të qetë”. Roi nuk ishte aspak idealist kur bëhej fjalë për ambiciet globale angleze. Këshilla e tij bazohej në përdorimin më të mirë të burimeve të kompanisë. Pos siç na tregon e historia, “tregtia e qetë’ nuk mbeti qëllimi kryesor i anglezëve në Indi.

Po çfarë do të kishte ndodhur nëse do të ishin ndjekur këshillat e Roit? Kur po shkruaja mbi historinë e ambasadës së parë angleze në Indi, kjo ishte një pyetje që u ngrit vazhdimisht, si nga unë po ashtu edhe në bisedat me të tjerët. Ndërsa përgjigjja e thjeshtë është se nuk mund ta dimë, injorimi i kësaj pyetjeje do të thotë të imponosh një ndjenjë të pashmangshmërisë mbi praninë e britanikëve në Indi, duke mos pasur parasysh pasiguritë që e përkufizuan atë.

Por spekulimi mbi ngjarjet historike që nuk kanë ndodhur nuk është ndonjë gjë e re. Ndoshta shembulli më i njohur i tij është pyetja e vjetër: “Po sikur Hitleri ta kishte fituar Luftën e Dytë Botërore?”. Historiani romak Tit Livi ngriti këtë pyetje për Aleksandrin e Madh.

Ai arriti në përfundimin se edhe nëse Aleksandri do të kishte pushtuar Romën, romakët do të kishin fituar në fund përmes forcës së disiplinës së tyre ushtarake. Spekulimet të ngjashme nga kolegët e tij shtrihen nga sumerët dhe egjiptianët, deri tek spekulimet e famshme të shekullit XVII-të të Blez Paskal mbi efektin që mund të ketë pasur gjatësia e hundës së Kleopatrës në historinë e botës.

Linja e të menduarit “Po sikur Lufta e Dytë botërore të përfundonte ndryshe” ka gjeneruar një grup romanesh nga “Njeriu në fortesën e lartë” të Filip Dik, tek “Atdheu” i Robert Harris apo “Dominion” i C.J.Sansom, secili duke u përballur me një skenar në të cilin fuqitë aleate humbasin ndaj Gjermanisë së Hitlerit.

Të tjerët kthehen shumë më pas në kohë me librin “Vitet e orizit dhe kripës” të Kim Robinson, kur shfarosja e popullsisë së Evropës (dhe Krishterimit) nga murtaja çon në një gjeopolitikë alternative në të cilën fetë mbizotëruese janë Islami dhe Budizmi.

Për historianët, historia kundër-faktuale dhe vëmendja që i kushtohet asaj që nuk ndodhi është si një mbretëri e çuditshme, e errët, shpeshherë idiote, ndonjëherë e rrezikshme dhe gati gjithmonë problematike.

Kur Riçard J.Evans shkroi një ese me titull “Po sikur? Një humbje kohe” në The Guardian në vitin 2014, fokusi i tij ishte mbi pasojat ideologjike të analizave të tilla. Ai i referohej prirjes popullore të karakterizuar nga libra si “Historia virtuale: Alternativat dhe kundër-faktet” nga  Niall Ferguson.

Për Evans, problemi me ushtrime të tilla nuk qëndronte thjesht tek spekulimet që përbënin themelin e tyre. Rreziku i vërtetë ishte në atë që ai e quan një lloj “atavizmi intelektual”, duke u tërhequr në një linjë të shkrimit të historisë mbi “Burrat e Mëdhenj”, ku veprimet e disave përcaktuan lëvizjen e ngjarjeve botërore.

“Pse jemi kaq të prirur në fillim të shekullit XXI-të që t’i qasemi historisë në këtë mënyrë?’- Pyeti Evans. Për të, interesi ynë për historinë e asaj që mund të kishte qenë është i lidhur me gjendjen post-moderne, me mosbesimin tek ekspertiza dhe faktet që duket se e ngjyrosin debatin publik dhe akademik.

Këto janë shqetësime me vlerë. Por ekziston një perspektivë alternative. Në librin e tyre të vitit 2021 “Një e shkuar e mundësive: Historia që mund të kishte ndodhur”, Kuentin Delormoz dhe Pier Sinzharavlou pranojnë rreziqet, por theksojnë se edhe metodat historike konvencionale nuk janë të imunizuara ndaj asaj që dikush mund ta quajë një paragjykim i përditshëm.

Pra përfundimet që dalin nga kërkimi ynë historik, diktohen jo vetëm nga njohuritë tona, por nga kontekstet brenda të cilave veprojmë. Vënia në pikëpyetje e përfundimeve të tilla përmes pyetjes “Po sikur”, është e ndryshme nga spekulimet e pakufizuara.

Një nga pretendimet e tyre më interesante është se përtej Evropës, hamendësimet dhe historiografitë alternative, kanë gjetur shpesh hapësirë në vendet dikur të kolonizuara, në Indi dhe Australi, në vendet e Amerikës Latine dhe në komunitetet e margjinalizuara.

Siç argumentojnë ata, këto projekte “po përpiqen të ndërtojnë një tjetër narrativë të historisë botërore, duke e ndryshuar shkallën e analizës dhe rivendosur këndvështrime të tjera”.

Për shumë njerëz të angazhuar sot në trajtimin e pyetje të tilla, shtysa drejt historisë kundër-faktuale nuk ka të bëjë me dhënien e përparësive të njerëzve të mëdhenj dhe ngjarjeve të mëdha. Përkundrazi, ato na kujtojnë se arkivat dhe metodologjitë nga të cilat varen “provat” konvencionale historike nuk janë në vetvete pothuajse asnjëherë neutrale.

Kush jetoi? Të dhënat e kujt mbijetuan? Cilat histori tregohen, dhe si janë vënë në punë? Këto pyetje janë varur gjithmonë nga qasja diferenciale tek pushteti. Për studiuesen amerikane Saidija Hartman, këto kufizime kanë kërkuar mënyra të reja për të analizuar të kaluarën, duke prodhuar një mënyrë shkrimi të cilën ajo e ka quajtur një “fabulizim kritik”.

Ndërsa për historianë si Stefani Smolludd, ndërsa debatet aktuale rreth asaj se çfarë përbën historia, vazhdojnë të ngjallin imazhe të një kuptimi monolit e të pandryshueshëm të së kaluarës, të ndërtuar nga blloqe faktesh neutrale të gërmuara nga arkivat, ka ardhur ndoshta koha që t’i kushtojmë një vëmendje të re fragmenteve dhe zërave të humbur, ngërçeve historike dhe pikë-kthesave të humbura ndaj historisë që nuk u regjistrua dhe historisë që nuk ndodhi. / “The Guardian” – Bota.al