

Kuriozitete
Pse autizmi diagnostikohet më rrallë te vajzat dhe gratë?
Published
4 months agoon
By
UBT NewsNjë rishikim i një studimi të vitit 2020 ka treguar se djemtë kanë gjasa 10 herë më shumë të referohen për vlerësim për autizëm sesa vajzat.
Ndërkohë, një studim i 2023 ka sugjeruar se deri në 80% të vajzave e grave diagnostikohen gabimisht me ankth social, çrregullim të ushqyerjes ose çrregullim të personalitetit, përpara se të marrin diagnozën e saktë si autike, ka raportuar CNN.
Prej dekadash, studiuesit e kanë parë autizmin si çrregullim që u ndodh djemve. Por pse?
A është për shkak se simptomat janë vëzhguar kryesisht te djemtë dhe vajzat nuk janë kontrolluar siç duhet?
Këto paragjykime dhe mangësi janë në qendër të librit të ri të neuroshkencëtares Gina Rippon, “Off the Spectrum: Why the Science of Autism Has Failed Women and Girls”, ku ajo analizon se si dhe pse shkenca e ka injoruar autizmin te vajzat e gratë.
Rippon, profesoreshë në Aston Brain Centre në Birmingham, ka zbuluar se nga mbi 120 studime të trurit për autizmin, rreth 70% testonin vetëm djemtë ose përfshinin shumë pak vajza. Ajo ka theksuar se vetëm më pak se 10% e mbi 4000 pjesëmarrësve ishin gra.
“U trondita kur kuptova se unë e kolegët e kishim keqkuptuar thellësisht natyrën e autizmit te vajzat dhe gratë”, ka thënë Rippon për CNN.
Pse ndodhi kjo?
“Më pëlqen ta them që ‘zarët diagnostikuese ishin të manipuluar që në fillim’. Nuk ka ndonjë biomarker fizik për autizmin, nuk mund të bëjmë një rreze X për ta zbuluar. Diagnoza bazohet te sjellje të ndryshme që janë identifikuar ndër vite … por këto sjellje janë përshkruar sipas asaj që shfaqet te djemtë”, ka thënë Rippon.
Ajo ka shtuar se testet me “standarde të arta” për diagnostikim ishin ndërtuar sipas sjelljeve të djemve, ndaj vajzat nuk përfshiheshin.
Në shumë raste, vajzat që silleshin ndryshe etiketoheshin si të turpshme dhe thuhej se “do të rriten dhe do ta kalojnë”.
Edhe kur prindërit kishin përvojë me autizmin, si në rastin e studiuesit të njohur Kevin Pelphrey që ka një djalë dhe një vajzë autike, diagnoza e vajzës u refuzua disa herë nga ekspertët.
“Ju do të mendonit që ata e dinin për çfarë flisnin, por sërish, diagnoza e vajzës së tyre u injorua. U thuhej: ‘Ajo është thjesht e turpshme. Do t’i kalojë këto sjellje.’”
Pse është kaq e vështirë të identifikohet autizmi te vajzat?
Sipas Rippon, kjo ndodh për tri arsye kryesore:
Paragjykimi konfirmues — njerëzit kanë prirjen të interpretojnë informacionin sipas asaj që besojnë.
Në një eksperiment, mësuesve iu paraqitën të njëjtat simptoma, por një herë u tha që quhej “Jack” dhe herën tjetër “Chloe”. Mësuesit ishin shumë më të prirë të thoshin që “Jack” ishte autik dhe kishte nevojë për ndihmë, por jo “Chloe”.
Vajzat shfaqin autizmin ndryshe nga djemtë, në vend që të reagojnë me agresivitet apo zhurmë vajzat tërhiqen, janë të qeta, të turpshme, dhe kjo shpesh keqinterpretohet si sjellje normale.
Maskimi apo “kamuflimi” — shumë vajza autike përpiqen të fshehin sjelljet ndryshe për t’u përshtatur me shoqërinë që nga mosha 4-5 vjeç.
“Këto vajza janë si kameleonë. Njëra prej tyre më tha: ‘Të tjerët më mendojnë si të çuditshme. Unë përpiqem të kuptoj pse dhe mundohem të mos jem e çuditshme’”, ka thënë profesoresha.
Sipas saj, nuk është diçka e re. Që në vitet ’80, Lorna Wing ka thënë që “Ndoshta vajzat janë më të mira për të fshehur problemet e tyre. Ndoshta ato mësohen të sillen më mirë që herët”. Çfarë do të thotë diagnoza për një vajzë apo grua?
Sipas Rippon, shumë gra që diagnostikohen saktë ndjejnë lehtësim të madh.
“Ishte një moment ku gjithçka filloi të marrë kuptim. Shumë ndjenin pendesë për vitet e humbura, duke menduar si mund të kishte qenë jeta e tyre po të ishin diagnostikuar më herët.”
Ajo ka theksuar se shumë vajza autike duan lidhje sociale, por se kuptojnë “gjuhën e sjelljes shoqërore”, si të ruajnë kontaktin me sy, të mos flasin gjatë për një temë që u intereson vetëm atyre, apo si të qëndrojnë në një grup.
“Një vajzë më tha se është si të jesh e shurdhër nga lindja – nuk e kupton që ekziston ‘zëri i fjalëve’ që të tjerët e përdorin për të komunikuar. E njëjta gjë ndodh me autizmin te vajzat – ato nuk e dëgjojnë gjuhën e sjelljes sociale.”
Si mund të përmirësohet diagnostikimi?
Përfshirja e ndjeshmërisë ndaj shqisave, si veshjet e leshta, dritat e forta a zhurmat e larta që janë më të zakonshme te vajzat.
Këto janë shtuar kohët e fundit në manualin diagnostik. Të krijohen kushte të përshtatshme në shkolla– si p.sh. testime në dhoma të ndara apo përdorimi i kufjeve për të reduktuar stimujt. Edukimi për mirësinë dhe përfshirjen, vajzat që janë të vetëdijshme për refuzimin social ndihen të lënduara. Disa nga intervistat më të dhimbshme, thotë Rippon, ishin me vajza që thonin: “E di që më shohin si të çuditshme”.
A luajnë rol ilaçet? – Rippon ka theksuar se nuk është pro ilaçeve te fëmijët, por që disa probleme si çrregullimet e gjumit apo të tretjes ndihmojnë në përmirësimin e cilësisë së jetës.
“Shumë nga vështirësitë e sjelljes nuk janë të trajtueshme me ilaçe. Ato janë pasojë e ankthit të përhershëm përballë situatave sociale, jo për shkak se kanë nevojë për antidepresivë”, ka theksuar ajo.
A duhet të dëgjohen më shumë njerëzit autikë?
“Është thelbësore që studiuesit të flasin me vetë personat autikë dhe të pyesin: ‘Si është të jesh ti?’” ka shpjeguar Rippon. Ajo mbështet fuqishëm qasjen e hulumtimit pjesëmarrës, ku personat autikë janë pjesë e ekipeve shkencore.
Ata ndihmojnë në formulimin e pyetjeve dhe në interpretimin e përgjigjeve. Rippon rekomandon edhe dokumentarin “Here Come the Girls”, ku gra autike rrëfejnë përvojat e tyre.
Kuriozitete
Ia ndaloi rregullatori i reklamave, Zara largon imazhet e modeleve “shumë të dobëta”
Published
5 hours agoon
August 7, 2025By
UBT News
Rregullatori i reklamave në Mbretërinë e Bashkuar, Autoriteti i Standardeve të Reklamimit (ASA), ka ndaluar dy reklama të Zara-s, pasi sipas tyre përshkruajnë modele të konsideruara “jashtëzakonisht të dobëta”.
Reklamat e Zara-s të publikuara në maj, paraqisnin një modele të veshur me një këmishë të bardhë të madhe me “klavikulën e saj të spikatur” të theksuar nga dizajni i këmishës dhe një modele tjetër me një fustan të shkurtër të bardhë, pamja “e dobët” e të cilit theksohej nga dizajni.
ASA vendosi që këto imazhe janë të papërshtatshme dhe urdhëroi Zara-n të mos i përdorte më ato.
Sipas mbikëqyrësit, një efekt hijeje u përdor për ta bërë njërën nga këmbët e modeles të dukej “dukshëm e hollë”.
Ata shtuan se pozicioni i krahëve të sipërm dhe i nyjeve të bërrylave të modeles e bënte trupin e saj të dukej “jashtë proporcionit”.
Zara konfirmoi se kishte ndryshuar listat e produkteve pas marrjes së ankesës dhe kishte hequr imazhet.
Kuriozitete
Nga strategjia te kreativiteti – përfitimet surprizuese të shahut në jetën tuaj
Published
1 day agoon
August 6, 2025By
UBT News
Shahu nuk është vetëm një garë mendore mes dy lojtarësh, por ushtrim i thellë intelektual që ndihmon në formësimin e trurit dhe karakterit. Kjo lojë ka kaluar kohën e kufijtë gjeografikë, duke u bërë pjesë e përditshme e jetës në dhoma pritjeje, biblioteka publike, shkolla e sheshe në të gjithë botën.
Shahu është më shumë se sport intelektual, është mënyrë për të ndërtuar mendje të mprehtë, të qëndrueshme e më të aftë për të përballuar sfidat e jetës.
Pavarësisht moshës apo përvojës, një tabelë shahu është gjithmonë një ftesë për të ushtruar trurin.
Por përse shahu konsiderohet kaq i dobishëm për zhvillimin e trurit?
1. Zhvillon aftësinë për të menduar me empati
Për të qenë një lojtar i suksesshëm, nuk mjafton të mendosh vetëm për lëvizjen tënde – duhet të hysh në mendjen e kundërshtarit. Kjo aftësi për të kuptuar mendimet dhe qëllimet lidhet ngushtë me konceptin psikologjik të “teorisë së mendjes”, që është thelbësor për marrëdhënie sociale të suksesshme.
2. Forcon kujtesën afatshkurtër dhe atë vizuale
Lojtarët e shahut janë të ekspozuar ndaj kombinimeve të mundshme gjatë lojes, i detyron të mbajnë mend pozicione, skema, strategji, sfidë që stërvit kujtesën vizuale dhe atë logjike në të njëjtën kohë. Ata që luajnë hah kanë performancë më të mirë në teste që kërkojnë rikujtim e njohje të shpejtë të modeleve.
3. Nxit mendimin strategjik dhe planifikimin në afatgjatë
Çdo lëvizje në shah është një hap drejt një qëllimi të madh. Loja nxit lojtarin të planifikojë disa hapa para, duke marrë parasysh të gjitha mundësitë dhe kundërveprimet. Kjo formë mendimi është e dobishme jo vetëm në lojë, por edhe në jetë, nga menaxhimi i kohës deri tek marrja e vendimeve të rëndësishme.
4. Rrit fleksibilitetin mendor dhe zgjidhjen e problemeve të reja
Lojtarët përballen me situata të reja që kërkojnë zgjidhje. Kjo përfshin zhvillimin e asaj që quhet inteligjencë fluide, aftësia për të analizuar probleme të panjohura dhe reaguar në mënyrë efikase. Loja përmirëson shpejtësinë e përpunimit të informacionit, duke i bërë lojtarët më të shpejtë në vendimmarrje.
5. Zhvillon kreativitetin dhe mendimin divergent
Në kontrast me idenë se shahu është ogjikë e ftohtë, loja kërkon mendim krijues. Kur situatat në lojë nuk janë të zakonshme, lojtarët gjejnë zgjidhje kreative e dalin jashtë rregullave standarde. Një eksperiment në Indi tregoi se fëmijët që luanin shah kishin rezultate më të mira në teste të kreativitetit krahasuar me ata që nuk luanin.
6. Përmirëson përqendrimin dhe vetëkontrollin
Një ndeshje shahu mund të zgjasë orë të tëra, çdo gabim kushton humbjen e lojës. Kjo kërkon nivel të lartë përqendrimi dhe vetëdisiplinimi. Aftësia për të qëndruar i fokusuar për një kohë të gjatë është e rëndësishme jo vetëm në shah, por edhe në arsim, punë dhe situata të jetës së përditshme.
7. Ndihmon në rregullimin e emocioneve dhe menaxhimin e stresit
Shahu i mëson lojtarët të menaxhojnë presionin emocional e të përballen me humbjen në mënyrë konstruktive. Përmes lojës, individi mëson të ruajë qetësinë, të mendojë para se të veprojë dhe të mësojë nga gabimet pa u zhgënjyer. Këto aftësi janë të rëndësishme për mirëqenien psikologjike.
8. Mbron trurin nga plakja e hershme
Ka shumë dëshmi se aktivitetet mendore komplekse, si shahu, ndihmojnë në ruajtjen e funksioneve njohëse te të moshuarit. Studime kanë sugjeruar se njerëzit që merren rregullisht me lojëra si shahu, kanë rrezik më të ulët për zhvillimin e sëmundjeve neurodegjenerative si Alzheimeri.
Kuriozitete
Regjistrohet rrufeja 829 kilometra e gjatë
Published
6 days agoon
August 1, 2025By
UBT News
Organizata Botërore Meteorologjike ka vendosur rekord të ri botëror për rrufenë më të gjatë një rrufe e jashtëzakonshme prej 829 kilometrash në një zonë të njohur për stuhi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Komiteti i WMO për Ekstremet e Motit njofton se rrufeja më e gjatë në botë ndodhi në tetor 2017 gjatë një stuhie të madhe në SHBA, duke përshkuar 829 km nga lindja e Teksasit deri afër Kansas City. Do të duheshin rreth 8-9 orë me veturë ose të paktën 90 minuta me avion për ta përshkuar.
“Vetëtimat janë të mrekullueshme, por dhe të rrezikshme, duke marrë shumë jetë çdo vit. Kjo ngjarje tregon sa larg mund të përhapen rrufetë, duke rrezikuar aviacionin dhe shkaktuar zjarre”, tha Celeste Saulo, sekretare e përgjithshme e WMO.
Komiteti i WMO për Ekstremet e Motit e konfirmoi rekordin me ndihmën e teknologjive të reja satelitore. Ky rekord është 61 kilometra më i gjatë se ai i mëparshmi në SHBA më 29 prill 2020 (768 km). Gabimi i matjes është ±8 km.
Rrufja ndodhi në Rrafshinat e Mëdha të Amerikës së Veriut, një zonë e njohur për stuhitë Mesoskalare Konvektive që mundësojnë “mega-rrufe”.
Ajo u zbulua përmes analizës së përsëritur me ndihmën e satelitit GOES-16.
“Ky rekord tregon fuqinë e natyrës e përparimin shkencor në dokumentimin e ekstremeve. Ka të ngjarë që në të ardhmen të zbulohen më të mëdha”, tha Randall Cerveny nga WMO. Arkivi i WMO ruan të dhënat për ekstreme, përfshirë temperaturat, erën, reshjet, breshrin, rrufetë, tornado e ciklonet tropikale.
Kuriozitete
Vala e të nxehtit kaplon edhe “tokat e akullta” të Finlandës
Published
1 week agoon
July 30, 2025By
UBT News
Laplanda finlandeze është përfshirë nga një valë të nxehti rekord, me temperatura që kanë kaluar 30°C për 14 ditë rresht, një fenomen i paprecedentë që shkencëtarët e lidhin me ndryshimet klimatike.
Në qytetin arktik të Rovaniemit, termometri ka shënuar deri në 33°C në diell, duke e bërë të pamundur që ai të dalë jashtë për pjesën më të madhe të ditës.
Sipas Institutit Meteorologjik Finlandez, kjo është vala më e gjatë e të nxehtit që është regjistruar ndonjëherë në Lapland që nga viti 1961. Temperaturat janë rreth 10 gradë Celsius mbi mesataren sezonale, me stacione në Ylitornio dhe Sodankylä që regjistruan deri në 31.7°C.
“Herën e fundit që patëm një valë të tillë ishte në vitin 1972, por zgjati më pak”, tha meteorologu Jaakko Savela, duke shtuar se kjo valë tashmë ka thyer çdo rekord në rajon.
Shkencëtarët theksojnë se, ndonëse kjo valë nuk është shkaktuar nga ndryshimet klimatike, ngrohja globale ka ndikuar fuqishëm në intensitetin dhe gjatësinë e saj. Arktiku po ngrohet 4 deri në 5 herë më shpejt se pjesa tjetër e Tokës.
Nxehtësia ka ndikuar edhe te drerët e Laplandës, të cilët tani shihen duke braktisur pyjet në kërkim të freskisë. Mushkonjat që shumohen në vapë i ndjekin, duke i shtyrë të kërkojnë strehim në fshatra dhe përgjatë rrugëve.
Ekspertët paralajmërojnë se, me përkeqësimin e kushteve klimatike, barinjtë mund të detyrohen të ndërtojnë struktura të reja për t’u ofruar hije kafshëve.
Turistët në fshatin e Babagjyshit janë gjithashtu të tronditur nga temperaturat e larta. Ndërkohë, ditët e gjata me diell deri në orën 23:00 po i mbajnë temperaturat lart për më shumë orë, duke e përkeqësuar situatën.

Barduani takon Sorensen, Orav e Barbano në selinë e KFOR-it

Lëngu i panxharit ul tensionin e gjakut tek të moshuarit, ja çfarë thotë studimi i ri

Frikë për rikthim të sëmundjes? Pamja e fundit e Kate trazon rrjetin

GM dhe Hyundai bashkëpunojnë për pesë modele të reja

Bullgaria dërgon një kontingjent ushtarak në KFOR

Arrestohet një shtetas në Gjirokastër për kultivim të bimëve narkotike

Çdo ditë një grusht arra, për zorrë të pastra dhe imunitet të fortë

UBT dhe CCHBC Kosova një model bashkëpunimi për zhvillimin e talenteve të rinj

Bosch në përkrahje të protestës: Gjykata Speciale është jo transparente, nuk është dashur të themelohej
Të kërkuara
-
Lajmet nga UBT2 months ago
UBT organizon debat rreth zgjerimit të BE-së dhe ruajtjes së vlerave evropiane
-
Lajmet nga UBT2 months ago
UBT – Institucioni privat me më së shumti programe të akredituara nga Agjencia e Akreditimit të Kosovës
-
Lajmet nga UBT2 months ago
UBT rilicencohet nga MAShTI për ofrimin e arsimit profesional në katër drejtime të rëndësishme shëndetësore
-
Lajmet nga UBT2 months ago
UBT organizoi Akademi Përkujtimore në nder të Prof. Dr. Naser Kamberit