Teknologji

(Pa)siguria kibernetike

Shkruan: Prof.dr. Bahri Gashi

Published

on

(Masat urgjente që duhet të marrë shteti për të ofruar qeverisje adekuate në mbrojtjen e hapësirës kibernetike, infrastrukturën kritike nga sulmet kibernetike)

Shkruan: Prof.dr. Bahri Gashi

Ky artikull trajton aspekte themelore të karakterit ligjor, nevojës urgjente për aktivitete konkrete në shtim të kapaciteteve të mbrojtjes nga sinkronizimet e luftës hibride, ofrimit të sigurisë ndaj tentimit të vazhdueshëm të thyeshmërisë së infrastrukturës (siguria e TIK-ut) nga sulmet kibernetike.

Sot, hapësira kibernetike e rajonit po përballet me cenueshmëri të vazhdueshme të sistemeve të shteteve nga hakime dhe sulme të hapësirës kibernetike duke e atakuar seriozisht infrastrukturën kritike nga sulmet e jashtme të krimeve kibernetike.

Një fushatë e sinkronizuar sulmesh kibernetike kohëve të fundit ka atakuar vende të ndryshme të Ballkanit, përfshirë Maqedoninë e Veriut, Kosovën edhe sidomos me target Shqipërinë, me një shpërfaqje kritike të sulmeve kibernetike nga disa organizata kriminale të parapragura me qëllim të paralizimit të funksionimit të sistemit të hapësirës kibernetike shqiptare, brenda një hapësire kolektive kibernetike, duke qenë pjesë nën (mbrojten e zgjuar) nga NATO, shfaqet përpjekje e hapur e një lufte hibride.

Si rezultat i këtij sulmi kibernetik, Shqipëria u detyrua të alarmoj partnerët strategjik dhe të ndërpres menjëherë marrëdhëniet diplomatike me Iranin, duke e akuzuar këtë të fundit si burim i konfliktit, planifikimit dhe financimit të këtyre sulmeve kibernetike.

Kosova, po ashtu ka disa javë, e sidomos në dy ditët e fundit, hapësira kibernetike në sektorë të caktuar, sistemi ynë është atakuar nga hakerë nga jashtë, me origjinë armiqësore ndaj shtetit të Kosovës, duke realizuar krim dhe spiunazh apo akt të agresionit kibernetik. Hakerët (grupet kriminale) kanë provuar të atakojnë souftverët, kryesisht të institucioneve të sigurisë dhe drejtësisë. Specialistët e IT- së kanë arritur të ruajn IP-t dhe të identifikojnë emëruesin e kodifikuar të sulmit kibernetik, përmes tipit DDoS (distributed denial-of-service), ku hakerët përpiqen për të bërë një uebfaqe apo shërbim [online] të padisponueshëm tek përdoruesit. Kriminelët kibernetik poashtu synojnë; të monitorojnë aktivitete të ndryshme, duke paralizuar sisteme shtetërore e shërbime publike, të abuzojnë të dhëna personale, llogari bankare dhe dokumente të klasifikuara.

Në këto rrethana të krijuara, korrelacioni i ndërtuar me partnerët e sigurisë, duhet të avancohet edhe më shumë, duke përfshirë zotërimin e aftësive në paisje të avansuara teknologjike mbrojtëse, trajnimet në aspektet e parandalimit dhe të neutralizimit, forcimit të inteligjencës finaciare bankare, themelimin e kapaciteteve të reja të mbrojtjes ndaj sulmeve kibernetike, forcimin e sigurisë dhe mbrojtjen e të dhënave personale dhe të dokumenteve me ndjeshmëri të lartë, duke shmangë në çdo situatë cenimin e sigurisë nacionale. Të bashkërenduar me aleatët strategjik të rrisim aftësitë në burime njerëzore dhe paisje teknolognike, sidomos me Shqipërinë përshkak të interesave të përbashkëta kombëtare, duke ofruar kapacitete nga te dyja shtetet; Kosova dhe Shqipëria, krijimin e një Hapësire të Përbashkët Kombëtare të Mbrojtjes Kibernetike.

Për shtetin e Kosovës, aspektet kritike të sigurisë mbesin me rrezik të lartë, për sa kohë të mos vazhdojë plotësimi adekuat i arkitekturës së sigurisë, përfshi ndarje buxhetore, zotërim të kapaciteteve njerëzore, paisjeve teknologjike ndërvepruese, rritjes së kapciteteve teknologjike ushtarake, përshtatshmërinë e dokumenteve strategjike me mjedisin e sigurisë, ligjet dhe rishkrimin e tyre konform vlerësimit të situatave kritike të sigurisë.

Republika e Kosovës, konkretisht institucionet e çështjet e inkriptimeve të sigurisë, duhet të plotësohen edhe me katër ligje të reja, rrjedhimisht themelimin e katër institucioneve vitale të Sigurisë Nacionale, në luftën kundër Krimit dhe Korrupsionit; Verifikimit dhe Klasifikimit; Zotërimit të Kundër-Inteligjencës; Mbrojtjës së Hapësirës Kibernetike (Luftës Hibride), përkatësisht krijimit të aspekteve ligjore për sundim – zbatim të ligjit dhe mbrojte nga lufta kibernetike, sulmi kibernetik, krimi kibernetik, spiunazhi kibernetik, shantazhi kibernetik, terorrizmi kibernetik, si pararendës konfliktesh të luftës hibride.

Për të përmbushur këtë mision dhe për të plotësuar edhe më shumë aspekte të sigurisë, çështje të inkriptimeve sensitive ligjore, mbrojtjen e infrastrukturës kritike të sigurisë, duhet të rishkruhen, ridizajnohen strategjitë, të përshpjetohen ligjet dhe të themelohen:

– Agjencia për Mbrojtjën e Informacionit të Klasifikuar;

– Agjencia për Mbrojtjën e Sulmeve Kibernetike;

– Agjencia për Zbulim dhe KundërInteligjencë;

– Agjencia (Zyra) Nacionale e Hetimeve.

Në këtë kuadër masash ligjore dhe institucione të reja të sigurisë, ndërtohen kapacitete të reja të sigurisë së lartë, përkatësisht nevoja urgjente për masa shtesë mbrojtëse nga akresionet kibernetike përmes ‘hakimeve’, ‘haktivistëve’, ‘hakerëve’, ‘kriminelët kibernetik’, si në sektorin publik, po ashtu edhe në atë privat, të cilat janë gjithnjë në detyrë kriminale, varësisht se në cilin rol dhe mision aktivizohen grupet kriminale, përmes kamuflimit si; (kapuç-bardhë, kapuç- hirtë dhe kapuç-zi).

Shteti e ka detyrë dhe domosdoshmëri të patjetërsueshme të kohës për të ofruar hapësirë të sigurt kibernetike, duke u siguruar që janë vënë në dispozicion të gjitha masat që të mbrohen asetet vitale shtetërore dhe private, në: Sistemet kombëtare të sigurisë; Sistemin e të dhënave personale; Sistemin e shërbimeve publike; Sistemin arsimor; Sistemin e kontrollit kufitar; Sistemin e emergjencave; Sistemin e shërbimeve bankare; Sistemin e llogarive personale; Sistemin hotelier; Sistemin e turizmit; Sistemin e shërbimeve të trafikut rrugor; Sistemin e trafikut ajror; Sistemin operativ shëndetësor; Sistemin e energjisë dhe furnizimeve; Sistemin e industrisë ndërtimore; Sistemin e industrisë së automjeteve; Sistemet e transportit, etj.

Aktualisht institucionet brenda sektorëve të infrastrukturës shtetërore të sigurisë, aspektet e teknologjisë, shpërfaqin pamjaftueshmëri për një përballje masive kundër hakimeve dhe sulmeve në përmasa kaotike kibernetike, të cilat po bëhen gjithnjë e më të shpeshta, si kundër, (pa)siguria kibernetike në epokën që po jetojmë, është trend i ri i luftës hibride me karaktere jokonvencionale.

Shënim:

(Autori është doktor shkence, profesor në Fakultetin për Studime të Sigurisë në UBT, i specializuar dhe njohës i Politikave të Sigurisë dhe Inteligjencës)

Teknologji

Apple shënon 20 vjet, iPhone me serinë e re në 2027

Published

on

iPhone do të festojë 20-vjetorin e tij në vitin 2027, dhe Apple planifikon të sjellë emocion me një ridizajn të guximshëm dhe disa ndryshime në emërtim.

Sipas parashikimeve, iPhone i vitit 2027 do të duhej të quhej iPhone 19, por studiuesi i lartë i Omdia, Heo Moo-yeol, sugjeron që Apple mund të anashkalojë këtë numër dhe të kalojë direkt te iPhone 20, një lëvizje e ngjashme me atë që kompania bëri me iPhone X në vitin 2017.

Lansimi i asaj serie shënoi një ridizajnim të madh që ndikimin e tij e ndjejmë ende sot.

Seria e re iPhone 20 pritet të shënojë një tjetër pikë kthese në dizajn, me panel ekrani pa kornizë dhe linja të pjerrëta që e bëjnë pajisjen të duket si një copë qelqi e vetme kur shihet nga përpara.

Raportet sugjerojnë se Apple anashkalon iPhone 18 të zakonshëm vitin e ardhshëm dhe të përqendrohet në modelet Air, Pro dhe iPhone Fold të pritur.

Në vitin pasues, Apple pritet të sjellë serinë e iPhone 20, duke përfshirë modelin standard, i cili mund të lansohet në gjysmën e parë të vitit së bashku me iPhone 18e me çmim më të përballueshëm. Modelet iPhone 20 Pro, Air dhe Fold 2 pritet të prezantohen më vonë gjatë një ngjarjeje të veçantë në vjeshtë.

Continue Reading

Teknologji

Po, të gjithë e bëjmë! Ja pse kthehemi vazhdimisht te Story-t tona

Published

on

E kemi bërë të gjithë: postojmë një Story dhe pas pak sekondash, e hapim për ta parë. Pastaj e shohim sërish. Dhe sërish.

Edhe pse e dimë çfarë kemi ndarë, diçka na shtyn ta rishohim, ndoshta për t’u siguruar që drita ishte e mirë, që filtri ishte i duhur, apo thjesht për të parë kush e ka parë.

Por pse ndodh kjo? Pse nuk i rezistojmë tundimit për të parë postimin tonë në Instagram, edhe pse e njohim përmendësh?

“Të shohësh veten nga jashtë”

Psikologia Dr. Allison Forti shpjegon për Mashable se kjo sjellje lidhet me një koncept psikologjik të njohur si “të shohësh veten nga jashtë”, ideja që njerëzit e perceptojnë veten ashtu si mendojnë se i shohin të tjerët.

“Njerëzit e shohin vazhdimisht përmbajtjen që postojnë në Instagram për të formuar identitetin e tyre,” thotë ajo. “Nëse e shohin një Story ku duken mirë, ku bëjnë dikë të qeshë apo të reflektojë, ata ndihen pozitivisht sepse mendojnë se edhe të tjerët i perceptojnë në të njëjtën mënyrë.”

Me fjalë të tjera, duke parë postimet tona, sigurohemi se të tjerët kanë një opinion të mirë për ne — dhe kjo na bën të ndihemi më mirë me veten.

Një performancë në skenën digjitale

Sociologu Dr. Kent Bausman nga Maryville University e përshkruan këtë dukuri përmes teorisë së dramaturgjisë — idesë që jeta është si një shfaqje teatri, ku ne jemi aktorët që performojmë çdo ditë.

“Kur dalim në publik, ne jemi në skenë. Por kur kthehemi në shtëpi, zbresim nga ajo skenë dhe analizojmë performancën,” shpjegon ai.

Në rrjet ndodh e njëjta gjë: kur postojmë një Story, po performojmë; kur e rishikojmë, po analizojmë si u paraqitëm para audiencës sonë digjitale.”

Pra, çdo herë që shohim një Story të tonin,  vlerësojmë versionin që kemi treguar para botës, sa interesantë, sa të natyrshëm, sa të pëlqyeshëm dukemi.

A është e dëmshme?

Jo domosdoshmërisht. Rishikimi i postimeve nuk është problem nëse nuk ndieni ankth apo pakënaqësi. Si çdo gjë tjetër në rrjetet sociale, çelësi është masa.

Pak vetëvlerësim dhe reflektim është i shëndetshëm — por kur numri i shikimeve apo reagimeve bëhet matësi i vlerës personale, atëherë është koha të bëjmë një hap prapa nga “skena” dhe të kujtojmë se vlera jonë nuk përcaktohet nga një listë shikimesh. /A.Z/UBT News/

Continue Reading

Teknologji

Galaxy S26 po vonohet, Samsung njofton datë të re

Published

on

Po prisni me padurim telefonin e ri Galaxy S26? Mund t’ju duhet të prisni pak më gjatë.

Samsung thuhet se ka vonuar lansimin e telefonave të saj të ardhshëm kryesorë, ndoshta për shkak të një mori arsyesh që po e bëjnë të vështirë dërgimin e tyre në kohë.

Kjo mund të jetë për shkak se kompania po ndryshon linjën e serisë kryesore dhe i duhet më shumë kohë për të prodhuar disa modele në sasi të mjaftueshme.

Samsung kohët e fundit mori vendimin për të anuluar Galaxy S26 Edge, më pak se një vit pasi doli Galaxy S25 Edge.

Thashethemet thonë se Galaxy S26 pritet të lansohet në mars të vitit të ardhshëm. /A.Z/UBT News/

Continue Reading

Teknologji

Bill Gates zbulon tre profesionet që do t’i mbijetojnë inteligjencës artificiale

Published

on

Debati mbi ndikimin e inteligjencës artificiale në të ardhmen e punës globale po intensifikohet, dhe Bill Gates, bashkëthemeluesi i Microsoft, ka ngritur alarmin për rreziqet që sjell rritja e shpejtë e automatizimit dhe mundësia e “zëvendësimit” të aftësive njerëzore.

Në blogun “Shënimet e Gates”, identifikon tre fusha profesionale që pritet të mbijetojnë në epokën e IA-së: programimi, biologjia e energjia.

Gates thekson se është gabim të mendohet se profesione si mjekësia ose ligji do të mbeten të paprekura nga teknologjia.

Ai nënvizon rëndësinë e aftësive njerëzore të vështira për t’u replikuar nga algoritmet, duke argumentuar se vendimmarrja komplekse, mbikëqyrja dhe inovacioni do të mbeten në duart e ekspertëve.

Programimi: Gjuha e sektorëve strategjikë

Gates përshkruan programimin si formë thelbësore të shkrim-leximit të teknologjisë, pasi zhvillimi i softuerëve është themeli i sektorëve si komunikimi, shëndetësia dhe siguria.

Ai pranon përparimin e IA-së në prodhimin e kodit, por paralajmëron: “IA mund të shkruajë kod, por ende kërkon mbikëqyrje njerëzore të aftë për t’u zhvilluar siç duhet.”

Puna e programuesve përfshin krijimin, mbikëqyrjen, korrigjimin dhe udhëzimin e algoritmeve, si dhe vendosjen e vlerave etike dhe identifikimin e paragjykimeve, detyra që sistemet autonome nuk mund t’i kryejnë ende.

Biologjia: Inovacion dhe gjykim njerëzor

Gates thekson se kjo është kritike për inovacionin shkencor dhe përballimin e krizave shëndetësore, përfshirë pandemitë.

Rritja e bioteknologjisë, redaktimit të gjeneve dhe mjekësisë së personalizuar hap mundësi të reja për parandalimin e trajtimin e sëmundjeve. Gjykimi i biologëve është i domosdoshëm për menaxhimin e krizave dhe zgjidhjet e personalizuara shëndetësore, pasi algoritmet nuk mund t’i zëvendësojnë këto aftësi komplekse.

Energjia: Qëndrueshmëri dhe inovacion

Sektori i energjisë ka fituar rëndësi strategjike në kalimin drejt burimeve të pastra dhe luftën kundër ndryshimeve klimatike.

Gates thekson se ekspertët e energjisë janë të nevojshëm për zhvillimin e teknologjive si kapja e karbonit dhe hidrogjeni i gjelbër, si dhe për optimizimin dhe ridizajnimin e sistemeve komplekse me ndikim mjedisor.

IA mund të ndihmojë në optimizimin e proceseve, por nuk mund të zëvendësojë kreativitetin dhe gjykimin njerëzor.

Përfundimet e raporteve ndërkombëtare

Një raport i Organizatës Ndërkombëtare të Punës dhe Institutit Kombëtar të Kërkimeve të Polonisë tregon se një në katër vende pune në botë janë potencialisht të ekspozuara ndaj automatizimit nga IA.

Studimi sugjeron se transformimi i detyrave, jo zëvendësimi i plotë, do të dominojë.

Vendet e punës me rrezik të lartë për automatizim janë kryesisht profesionet administrative, ndërsa profesionet me aftësi të larta – programimi, biologjia dhe energjia, tregojnë qëndrueshmëri më të madhe ndaj ndikimit të IA-së.

Në thelb, Gates dhe raportet ndërkombëtare nënvizojnë se aftësitë njerëzore komplekse dhe kreativiteti do të mbeten të pazëvendësueshme, duke formësuar të ardhmen e punës në një epokë gjithnjë e më të automatizuar. /A.Z/UBT News/

Continue Reading

Të kërkuara