Kuriozitete

Kush ishin Inkasët dhe cili është ndikimi i tyre sot?

Published

on

Qytetërimi Inka (rreth viteve 1400-1533) është prej atyre më të rëndsësishëm të Amerikës së Jugut për sa i përket ndikimit të tij kulturor dhe trashëgimisë.

Inka filloi si një fis i vogël që rritej vazhdimisht në fuqi për të pushtuar popuj të tjerë në të gjithë bregdetin nga Kolumbia në Argjentinë. Ata mbahen mend për kontributin e tyre në fe, arkitekturë dhe rrjetin e tyre të famshëm të rrugëve nëpër rajon.

Pse Inkasët janë të rëndësishëm për historinë?

Ata janë të rëndësishëm në të njëjtën mënyrë si çdo perandori / civilizim antik është i rëndësishëm: sepse e kaluara informon të tashmen dhe të ardhmen. Të dish se si kanë jetuar njerëzit në të kaluarën mund t’i ndihmojë ata që janë në të tashmen të jetojnë më mirë, të bëjnë zgjedhje më të mira.

Në rastin e Inkasëve, perandoria e tyre shtrihej në brigjet e Amerikës së Jugut nga Kolumbia e sotme përmes Ekuadorit, Perusë dhe Argjentinës dhe ata ndikuan në jetën e njerëzve si brenda asaj perandorie ashtu edhe jashtë saj. Ishte perandoria më e madhe para-kolumbiane në Amerikë, me një popullsi të vlerësuar në mes 6-14 milion njerëz.

Koncepti Inkas i njësisë familjare është ende modeli në rajon edhe sot

Perandoria Inka tashmë po shkatërrohej për shkak të rebelimeve të brendshme dhe sëmundjeve (të sjella nga eksploruesit evropianë) kur ra në duart e Spanjollëve nën Francisco Pizarro (rreth 1471-1541) në shekullin e 16-të të erës sonë, por ndikimi i tyre vazhdon të ndihet.
Koncepti i njësisë familjare së inkasëve, për shembull – një që përfshin tezet, xhaxhallarët, kushërinjtë, kushërinjtë e largët aq të thurur fort sa familja bërthamore – është ende modeli në rajon sot ashtu siç është koncepti që i gjithë komuniteti është familja e një njerëzit duhet të trajtojnë fqinjët e tyre siç do të bënin me të afërmit e gjakut.

Religjioni i Inkasëve

Religjioni i Inkasëve ndikoi edhe tek të tjerët në rajon, kështu që, edhe në ditët moderne, vendet e krishtera janë të vendosura sipas koncepteve të Inkasëve për “vendet e shenjta” si kodrat, majat e maleve, pranë ujit – vende që dikur korrespondonin me perënditë e Inkasëve.


Rregulli i artë Inkas ishte:
“Mos vidhni, mos gënjeni, mos jini përtacë”.

Shumë pak është e re për gjendjen njerëzore. Ne gjithmonë kemi qenë ato që jemi tani. Kjo është arsyeja pse është e rëndësishme të dimë kush kemi qenë.

Por cila ishte feja e tyre dhe si ndikoi ajo në jetën e përditshme të njerëzve?

Feja e Inkave ishte politeiste; perënditë mendohej se kontrollonin botën natyrore dhe ndikonin ndjeshëm në jetën e njerëzve. Shembulli më i mirë i kësaj është perëndia Pachacamac, një hyjni krijuese që bëri njerëzit, bimësinë dhe mbikëqyri bujqësinë dhe korrjet e mira.

Kur Pachacamac u kënaq, të gjitha shkuan mirë; kur ishte i zemëruar, ai mund të shkaktonte tërmete. Pra, me Pachacamac – si çdo prej perëndive të tjera – ishte në interesin më të mirë të njerëzve për ta mbajtur atë të lumtur përmes ofertave dhe sakrificave që përfshinin sakrifica njerëzore (burra, gra dhe fëmijë).

Perënditë e tyre u konsideruan si reale për ta ashtu si çdo perëndi e çdo feje të ditëve moderne është për besimtarët. Tempujt dhe ndërtesat e tjera u ngritën për nder të tyre dhe sistemi i famshëm rrugor Inka, i cili lidhte komunitetet ngushtë.

Inka kishte një koncept të ‘parajsës’ dhe ‘ferrit’ edhe para se krishterimi të futej në rajon.

Rregulli qendror i fesë së Inkasëve (që korrespondon me Rregullin e Artë ose Dhjetë Urdhërimet) ishte Ama sua, Ama lulla, Ama chella (Mos vidhni, Mos gënjeni, Mos u tregoni dembel).

Nëse dikush jetonte sipas këtij rregulli atëherë, kur vdiste, dikush shkonte në Tokën e Diellit ku ishte gjithnjë e ngrohtë dhe e këndshme dhe perënditë ishin afër. Nëse dikush e injoron këtë rregull, atëherë pas vdekjes dikush shkon në botën e nëndheshme ku ishte gjithnjë e ftohtë dhe shpirti ishte i vetmuar në errësirën e përjetshme.

Ata u bënin shumë nderime të vdekurve, sa që në kohë të festave, të vdekurit nxirreshin nga varret dhe ‘festonin’ bashkë me të gjallët.

Përveç këtyre dy destinacioneve të përtejme (parajsës dhe ferrit), siaps tyre dikush mund të kthehej dhe të ketë një tjetër përpjekje për të bërë jetën e duhur. Këto ka shumë të ngjarë të ishin shpirtrat e njerëzve që nuk ishin veçanërisht të mirë ose veçanërisht të këqij – kështu që shumica e njerëzve.

Inka gjithashtu praktikoi mumifikimin dhe vendosjen e mallrave të varrit me të ndjerin. Të vdekurit e mumifikuar të vendosur në varret e tyre ulur në këmbë, ndryshe nga kulturat e tjera ku ata ishin të prirur; arsyeja për këtë është e paqartë pasi Inca nuk kishte gjuhë të shkruar.

(Përktheu dhe përshtati UBTNews)



Continue Reading

Kuriozitete

Energjia juaj është pasuria juaj, si ta mbroni nga njerëzit negativë?

Published

on

Gjeni më poshtë 11 mënyra që do të ju ndihmojnë të qëndroni pozitivë, edhe kur rrethoheni nga njerëz negativë.

Mos e merrni personale

Nëse keni të bëni me dikë që ka personalitet “toksik”, mbani mend: nuk është aspak puna juaj cka mendojnë të tjerët për ju, kjo nuk ju prek aspak. Nëse mendojnë negativisht për ju, kujt i bëhet vonë? Thjesht jini vetvetja.

Ruani qetësinë

Duke mos u ulur në standardin e negativëve, do të kuptoni që është më e kollajtë të ruani qetësinë, të mbesni pozitivë dhe thjeshtë të pranoni gjendjen e gjërave, ashtu si janë, deri kur mund të dilni prej situatës.

“Hiqeni” veten nga situata

Mund të duket si gjëja më e kollajtë, por ndonjëherë është edhe më e mira. Nëse keni ngecur dhe nuk dilni dot, thjeshtë sprapsja nga një bisedë negative dhe “ëndërrimi me sy hapur” mund të mjaftojë për të mbajtur negativitetin larg jush.

Merrni frymë

Të gjithë terapistët e mirë rekomandojnë terapinë e frymëmarrjes për të lehtësuar ankthin, dhe funksionon.

Numëroni deri në 10. Nëse nuk bën punë, numëroni deri në 20

Funksionon për së mbari. Kjo ndodh sepse ju jep juve disa sekonda për të hequr dorë nga reagimi instiktiv, dhe kështu nuk e lejoni negativitetin t’ju prekë.

Ushtrohuni

Nëse ushtroheni për 15 minuta, ndiheni më mirë, e kokën do ta keni më të kthjellët. Nuk do të thotë të lini menjëherë një situatë negative e të vraponi të bëni ushtrime, por ushtrimet e shpeshta do ta bëjnë mendjen një vend të shëndetshëm për të luftuar ndikimet negative.

Flisni

Nëse jeni të gatshëm e keni vullnet, luftoni negativitetin me fjalë pozitive. Thjeshtë jini gati të mbroni pozicionin tuaj, dhe të mbani kokën lart, ose përndryshe do të përfundoni duke ulur standardet tuaja, pa e kuptuar.

Mbajeni veten të zënë

Nëse mendja juaj është e fokusuar në diçka tjetër, është më e lehtë të injoroni pesimizmin që ju rrethon.

Rrethohuni me gjëra që ju ndihmojnë të mbesni pozitivë

Nëse mendoni që mjedisi juaj i punës është shkatërrues për humorin tuaj, përpiquni të rrethoheni me gjëra që ju mbajnë të zënë dhe ju kënaqin. S’ka rëndësi nëse janë shënime me citime optimiste, foto familjare, apo muzikë që ju shpie në një vend pozitiv – përpiquni që hapësirën e punës ta mbushni me të gjithë gjërat që ju kujtojnë se ju jeni mbi negativitetin.

Mos mbani mëri

Thjeshtë nuk ju bën mirë. Do ju ulë poshtë përmes vetëshkatërrimit, dhe do jetë shumë e vështirë të largoheni. /A.Z/UBT News/

Continue Reading

Kuriozitete

Universiteti i Oksfordit zgjodhi fjalën e vitit 2025

Published

on

Një lajm i mirë për ata që shpesh ndihen të irrituar ndërsa lexojnë lajmet online: Oxford University Press ka shpallur Fjalën e Vitit 2025 – “rage bait”!

Sipas analizës së OUP, përdorimi i këtij termi është trefishuar gjatë 12 muajve të fundit. Ai përkufizohet si: “përmbajtje online e krijuar qëllimisht për të nxitur zemërim ose indinjatë nga një situatë provokuese ose fyese për përdoruesit në rrjetet sociale.”

Casper Grathwohl, president i Oxford Languages, tha se ekzistenca e këtij termi tregon se njerëzit po bëhen më të vetëdijshëm për taktikat manipuluese që përdoren për të tërhequr vëmendjen online.

“Dikur interneti synonte të ngjallte kureshtje e klikime, tani përmbajtja po ndikon direkt tek emocionet dhe reagimet tona,” tha Grathwohl.

“Ky është një zhvillim i natyrshëm në një debat të vazhdueshëm mbi atë se çfarë do të thotë të jesh njeri në një botë të drejtuar nga teknologjia dhe ekstremet e kulturës online.”

Ai shpjegoi se, ndërsa fjalën e vitit të kaluar e përshkruante lodhjen mendore nga shfletimi i pafund (brain rot), “rage bait” nxjerr në pah postimet e krijuara qëllimisht për të nxitur zemërim dhe për të gjeneruar klikime.

Këto fenomene krijojnë cikël ku zemërimi nxit angazhim, algoritmet e amplifikojnë atë dhe ekspozimi i vazhdueshëm rraskapit përdoruesit.

Termi “rage bait” ka qenë i pranishëm që nga fillimi i mijëvjeçarit. Ai u përdor për herë të parë online në një postim në Usenet në vitin 2002, për të përshkruar reagimin e një shoferi të irrituar nga një tjetër që ndez dritat për ta lënë të kalojë.

Më pas, termi evoluoi në zhargon interneti, duke përshkruar postime virale dhe kritika ndaj mënyrës se si rrjetet dhe krijuesit e përmbajtjes përcaktojnë çfarë publikohet online. /A.Z/UBT News/

Continue Reading

Kuriozitete

Rrufeja në Mars: Roveri Perseverance kap për herë të parë shkarkesa elektrike

Published

on

Roveri Perseverance i NASA-s ka regjistruar për herë të parë shkarkesa elektrike në Mars, duke dhënë përgjigje për një pyetje të lashtë: nëse rrufeja ndodh në planetin e kuq dhe askush nuk e dëgjon, a bën tingull?

Gjatë dy viteve marsiane të vëzhgimit, roveri ka kapur 55 ngjarje të shkarkesave elektrike gjatë stuhive të pluhurit dhe vorbullave rrotulluese të pluhurit.

Shtatë prej tyre shoqëroheshin me një sinjal akustik mini-rufeje, një lloj shpërthimi të vogël zëri të krijuar nga ngrohja dhe zgjerimi i ajrit.

Studiuesit përdorën mikrofoni SuperCam të Perseverance për të regjistruar ndërhyrjet elektromagnetike dhe tingujt e shkarkesave, dhe krahasimet me testet në Tokë konfirmuan origjinën e tyre. Shumica e shkarkesave ndodhën gjatë erërave më të forta dhe stuhive të pluhurit.

Edhe pse rrufeja marsiane është shumë më e vogël se ajo tokësore (vetëm deri në 40 mili-xhulë krahasuar me një miliard xhulë në Tokë), zbulimi ka implikime të rëndësishme për dizajnin e teknologjive të ardhshme për eksplorimin e Marsit dhe për studimet astrobiologjike, duke ndihmuar shkencëtarët të kuptojnë më mirë atmosferën e Marsit dhe ndikimin e fenomeneve elektrike. /A.Z/UBT News/

Continue Reading

Kuriozitete

Pirunë plastikë në kopsht! Ide e thjeshtë, efekt i madh

Published

on

Kushtet dimërore, përfshirë temperaturat e ulëta, ngricat dhe erën, paraqesin sfida të mëdha për bimët dhe kopshtet.

Për të siguruar mbijetesën, përgatitja e kopshtit me kohë është thelbësore. Edhe llojet më rezistente mund të dëmtohen nga i ftohti, prandaj ekspertët këshillojnë masa të thjeshta, por efektive për mbrojtjen e bimëve.

Një metodë e pazakontë që po fiton popullaritet për kopshtarët amatorë përfshin pirunët plastikë. Vendosja në tokën e kopshtit krijon një barrierë fizike që pengon dëmtuesit, si minjtë, lepujt, ketrat dhe dhelprat, të shkatërrojnë të mbjellat gjatë dimrit, raporton Daily Express.

Sipas Ideal Home, sipërfaqja e mprehtë e krijuar nga pirunët e ngulur në tokë e bën ambientin të pakëndshëm për disa dëmtues, të cilët e shmangin atë zonë. Lucy Bradley, eksperte për kopshte dhe sera në kompaninë Easy Garden Irrigation, shpjegon:

“Dëmtuesit e vegjël, si kërmijtë, pengohen nga sipërfaqja e mprehtë që krijohet nga pirunët. Për efekt maksimal, pirunët duhet të vendosen të dendur, rreth 5 centimetra larg njëri-tjetrit, duke rrethuar veçanërisht bimët e ndjeshme, si fidanët e rinj.”

Ky truk i thjeshtë është një mënyrë efektive për t’i mbajtur bimët të sigurta gjatë muajve të ftohtë dhe për të shmangur dëmtimet e padëshiruara nga vizitorët e papritur të kopshtit. /A.Z/UBT News/

bime

Continue Reading

Të kërkuara