Qytetërimi Inka (rreth viteve 1400-1533) është prej atyre më të rëndsësishëm të Amerikës së Jugut për sa i përket ndikimit të tij kulturor dhe trashëgimisë.
Inka filloi si një fis i vogël që rritej vazhdimisht në fuqi për të pushtuar popuj të tjerë në të gjithë bregdetin nga Kolumbia në Argjentinë. Ata mbahen mend për kontributin e tyre në fe, arkitekturë dhe rrjetin e tyre të famshëm të rrugëve nëpër rajon.
Pse Inkasët janë të rëndësishëm për historinë?
Ata janë të rëndësishëm në të njëjtën mënyrë si çdo perandori / civilizim antik është i rëndësishëm: sepse e kaluara informon të tashmen dhe të ardhmen. Të dish se si kanë jetuar njerëzit në të kaluarën mund t’i ndihmojë ata që janë në të tashmen të jetojnë më mirë, të bëjnë zgjedhje më të mira.
Në rastin e Inkasëve, perandoria e tyre shtrihej në brigjet e Amerikës së Jugut nga Kolumbia e sotme përmes Ekuadorit, Perusë dhe Argjentinës dhe ata ndikuan në jetën e njerëzve si brenda asaj perandorie ashtu edhe jashtë saj. Ishte perandoria më e madhe para-kolumbiane në Amerikë, me një popullsi të vlerësuar në mes 6-14 milion njerëz.
Koncepti Inkas i njësisë familjare është ende modeli në rajon edhe sot
Perandoria Inka tashmë po shkatërrohej për shkak të rebelimeve të brendshme dhe sëmundjeve (të sjella nga eksploruesit evropianë) kur ra në duart e Spanjollëve nën Francisco Pizarro (rreth 1471-1541) në shekullin e 16-të të erës sonë, por ndikimi i tyre vazhdon të ndihet. Koncepti i njësisë familjare së inkasëve, për shembull – një që përfshin tezet, xhaxhallarët, kushërinjtë, kushërinjtë e largët aq të thurur fort sa familja bërthamore – është ende modeli në rajon sot ashtu siç është koncepti që i gjithë komuniteti është familja e një njerëzit duhet të trajtojnë fqinjët e tyre siç do të bënin me të afërmit e gjakut.
Religjioni i Inkasëve
Religjioni i Inkasëve ndikoi edhe tek të tjerët në rajon, kështu që, edhe në ditët moderne, vendet e krishtera janë të vendosura sipas koncepteve të Inkasëve për “vendet e shenjta” si kodrat, majat e maleve, pranë ujit – vende që dikur korrespondonin me perënditë e Inkasëve.
Rregulli i artë Inkas ishte: “Mos vidhni, mos gënjeni, mos jini përtacë”.
Shumë pak është e re për gjendjen njerëzore. Ne gjithmonë kemi qenë ato që jemi tani. Kjo është arsyeja pse është e rëndësishme të dimë kush kemi qenë.
Por cila ishte feja e tyre dhe si ndikoi ajo në jetën e përditshme të njerëzve?
Feja e Inkave ishte politeiste; perënditë mendohej se kontrollonin botën natyrore dhe ndikonin ndjeshëm në jetën e njerëzve. Shembulli më i mirë i kësaj është perëndia Pachacamac, një hyjni krijuese që bëri njerëzit, bimësinë dhe mbikëqyri bujqësinë dhe korrjet e mira.
Kur Pachacamac u kënaq, të gjitha shkuan mirë; kur ishte i zemëruar, ai mund të shkaktonte tërmete. Pra, me Pachacamac – si çdo prej perëndive të tjera – ishte në interesin më të mirë të njerëzve për ta mbajtur atë të lumtur përmes ofertave dhe sakrificave që përfshinin sakrifica njerëzore (burra, gra dhe fëmijë).
Perënditë e tyre u konsideruan si reale për ta ashtu si çdo perëndi e çdo feje të ditëve moderne është për besimtarët. Tempujt dhe ndërtesat e tjera u ngritën për nder të tyre dhe sistemi i famshëm rrugor Inka, i cili lidhte komunitetet ngushtë.
Inka kishte një koncept të ‘parajsës’ dhe ‘ferrit’ edhe para se krishterimi të futej në rajon.
Rregulli qendror i fesë së Inkasëve (që korrespondon me Rregullin e Artë ose Dhjetë Urdhërimet) ishte Ama sua, Ama lulla, Ama chella (Mos vidhni, Mos gënjeni, Mos u tregoni dembel).
Nëse dikush jetonte sipas këtij rregulli atëherë, kur vdiste, dikush shkonte në Tokën e Diellit ku ishte gjithnjë e ngrohtë dhe e këndshme dhe perënditë ishin afër. Nëse dikush e injoron këtë rregull, atëherë pas vdekjes dikush shkon në botën e nëndheshme ku ishte gjithnjë e ftohtë dhe shpirti ishte i vetmuar në errësirën e përjetshme.
Ata u bënin shumë nderime të vdekurve, sa që në kohë të festave, të vdekurit nxirreshin nga varret dhe ‘festonin’ bashkë me të gjallët.
Përveç këtyre dy destinacioneve të përtejme (parajsës dhe ferrit), siaps tyre dikush mund të kthehej dhe të ketë një tjetër përpjekje për të bërë jetën e duhur. Këto ka shumë të ngjarë të ishin shpirtrat e njerëzve që nuk ishin veçanërisht të mirë ose veçanërisht të këqij – kështu që shumica e njerëzve.
Inka gjithashtu praktikoi mumifikimin dhe vendosjen e mallrave të varrit me të ndjerin. Të vdekurit e mumifikuar të vendosur në varret e tyre ulur në këmbë, ndryshe nga kulturat e tjera ku ata ishin të prirur; arsyeja për këtë është e paqartë pasi Inca nuk kishte gjuhë të shkruar.
Ndezja njëkohësisht e pajisjeve me konsum të lartë elektrik mund të duket praktike, por në realitet përbën një rrezik serioz për instalimet elektrike shtëpiake.
Çdo pajisje tërheq amperazh të caktuar dhe kur disa prej tyre punojnë paralelisht, rrjeti mund të mbingarkohet.
Siguresat shërbejnë si mbrojtje, por në instalime të vjetra ose kur përdoren kabllo zgjatëse, ekziston rreziku real i mbinxehjes, shkrirjes së prizave dhe madje zjarrit. Kabllot zgjatëse janë veçanërisht të rrezikshme, pasi nuk janë të dizajnuara për pajisje me fuqi të lartë.
Pajisje si frigoriferët, mikrovalët, tosterët, aparatet e kafesë, ngrohëset dhe kondicionerët nuk duhet të ndajnë të njëjtën prizë.
Kur këto rregulla injorohen, telat mund të mbinxehen dhe të shkaktojnë zjarre të fshehta brenda mureve.
Këshilla është të shkëputen pajisjet nga priza kur nuk përdoren dhe të shmanget përdorimi i kabllove zgjatëse për pajisje të fuqishme.
Kjo rrit sigurinë në shtëpi dhe ul edhe shpenzimet e energjisë elektrike. /A.Z/UBT News/
Letra e fundit e Mary Stuart, Mbretëreshës së Skocisë, e shkruar pak orë para ekzekutimit më 8 shkurt 1587, do të ekspozohet vitin e ardhshëm në Muzeun e Perthit.
Dorëshkrimi, që ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Skocisë dhe rrallë shfaqet për arsye konservimi, do të jetë i ekspozuar për tre muaj – periudha më e gjatë e ekspozimit në dekada.
Letra katërfaqëshe, drejtuar Mbretit Henri III të Francës, përmban reflektimet e saj para vdekjes, pretendimin për kurorën angleze, përkushtimin ndaj fesë katolike dhe kërkesën për shpërblimin e shërbëtorëve të saj.
Ekspozita do të shoqërohet me aktivitete dhe materiale të tjera historike, përfshirë dorëshkrime nga AK Bell, si poema e Robert Burns dhe fragmente nga drama e Liz Lochhead.
Letra do të jetë e hapur për publikun nga 23 janari deri më 26 prill 2026. /A.Z/UBT News/
Një punonjëse 22-vjeçare në Spanjë u pushua nga puna për shkak se paraqitej 40 minuta para orarit zyrtar.
Ajo kishte punuar më herët për dy vjet dhe ishte paralajmëruar 19 herë për të respektuar orarin 07:30.
Kompania e akuzoi gjithashtu për shitjen pa autorizim të një baterie të përdorur.
Gjykata e Alicantes vendosi në favor të punëdhënësit, duke argumentuar se problemi ishte mosrespektimi i rregullave, një shkelje e rëndë sipas Kodit të Punës spanjoll.
Punonjësja mund të apelojë në Gjykatën e Lartë në Valencia. /A.Z/UBT News/
Ekspertët kanë zbuluar një mënyrë të zgjuar për ta pastruar furrën më lehtë duke përdorur edhe detergjent enësh.
Pastrimi i furrës është një detyrë që njerëzit e shmangin, e blejnë produkte të posaçme pastrimi që shpesh janë të shtrenjta.
Por, me shumë mundësi, ju keni gjithçka që ju duhet në kuzhinë.
Sipas ekspertëve të “The Spruce”, mënyra më e mirë për të pastruar furrën është të përdorni një përzierje shtëpiake.
Ata rekomandojnë përzierjen e uthullës së bardhë me ujë për ta spërkatur e pastruar furrën. Por, nëse ka yndyrë të fortë, sidomos kur nuk e keni pastruar për një kohë të gjatë, si pas gatimit të gjelit të Krishtlindjeve – duhet të bëni një hap shtesë.
Për të hequr yndyrën, bëni një pastë me sodë buke dhe ujë. Kjo ndihmon të pastrohet furra kur është e ndotur. Për rezultate edhe më të mira, shtoni edhe një lugë gjelle detergjent enësh. Lëngu i enëve ka përbërës kundër yndyrës, prandaj e bën më të lehtë pastrimin.
Nuk është vetëm lëngu i enëve që ndihmon. Ekspertët thonë se edhe limoni me kripë mund të ndihmojnë në shpërbërjen e yndyrës së fortë.
Një tjetër truk është përdorimi i tabletave të lvatriçes për të fërkuar furën, ato funksionojnë mirë dhe nuk e gërvishtin furrën, për sa kohë janë pak të lagura kur i përdorni.
Ashtu si lëngu i enëve, edhe tabletat e lavatriçes kanë përbërës që heqin yndyrën. /A.Z/UBT News/
