Kuriozitete

“Fuqia e gjuhës”: Pesë mënyra se si truri i poliglotëve funksionon ndryshe

Në Evropë, plotësisht dy të tretat e popullsisë janë dygjuhëshe ose shumëgjuhëshe.

Published

on

Si ndikon në mendje të folurit e shumë gjuhëve?

Për dekada të tëra, kjo pyetje u la mënjanë pasi studiuesit e konsideruan trurin “standard” si një organ që njeh vetëm një gjuhë. Por tani, më shumë se kurrë, ky supozim është jashtëzakonisht i pasaktë.

Sot, shumica e popullsisë së botës flet të paktën dy gjuhë. Në Evropë, plotësisht dy të tretat e popullsisë janë dygjuhëshe ose shumëgjuhëshe.

“Ka shumë njerëz atje që janë dygjuhësh dhe shumëgjuhësh”, thotë psikolinguistja moldavo-amerikane Viorica Marian, profesoreshë në Universitetin Northwestern dhe autore e “The Power of Language.

“Kjo do të ndihmonte për të kuptuar se si funksionon një mendje shumëgjuhëshe, sepse ka shumë të ngjarë që kjo është e ardhmja e njerëzimit, veçanërisht nëse i konsideroni gjuhët artificiale dhe sistemet e tjera simbolike si gjuhë”, thotë ajo.

Profesor Marian ishte një nga pionierët në fushën e psikolinguistikës dhe ka studiuar trurin shumëgjuhësh që nga vitet 1990. Në librin e saj të ri “Fuqia e gjuhës: shumëgjuhësia, vetvetja dhe shoqëria” ajo eksploron tërësinë e kërkimeve rreth shumëgjuhësisë, duke e shpjeguar atë me terma të thjeshtë dhe të kuptueshëm.

Sipas këtij hulumtimi, truri shumëgjuhësh funksionon shumë ndryshe nga truri “standard” njëgjuhësh kur bëhet fjalë për kujtesën, vendimmarrjen, kreativitetin, plakjen, por dhe më shumë.

“Njerëzit që flasin më shumë se një gjuhë ose dialekt kanë arkitektura të ndryshme gjuhësore, njohëse dhe nervore në raport me njerëzit që flasin vetëm një gjuhë”, shkruan Marian në libër.

“Por që ta studiojmë mendjen në këtë mënyrë abstrakte sikur të ishte njëgjuhëshe – vetëm një gjuhë, një mendje – është një mundësi e humbur dhe kjo na jep një kuptim të pasaktë se si funksionon truri”, tha ajo për Euronews Culture.

Këtu janë pesë mënyra se si truri dygjuhësh dhe shumëgjuhësh funksionojnë ndryshe, të cilat Marian i përshkruan në librin e saj.

  1. Personat që flasin disa gjuhë mund të kenë personalitete të ndryshme në gjuhë të ndryshme

Njerëzit që flasin rrjedhshëm më shumë se një gjuhë, shpesh përshkruajnë se ndihen si njerëz të ndryshëm në secilën prej tyre, pasi aspekte të dallueshme të personalitetit të tyre bëhen më të forta në varësi të gjuhës që përdoret.

Në testet që vlerësojnë ato që psikologët i quajnë tiparet e personalitetit si hapja, ndërgjegjja, ekstraversioni, pajtueshmëria dhe neuroticizmi – njerëzit shumëgjuhësh shpesh shënuan rezultate të ndryshme në gjuhët e tyre amtare kundrejt gjuhës së dytë.

Për Marian, ky fenomen u përkthye drejtpërdrejt në aftësinë e saj për të shkruar librin e saj. Autorja, e cila u rrit në Moldavi duke folur rumanisht dhe rusisht, tha se nuk mund ta imagjinonte të shkruante librin “Fuqia e gjuhës” në ndonjë gjuhë tjetër përveç anglishtes, të cilën e mësoi në shkollë.

Ajo shkruan: “Të shkruarit në anglisht më çliron nga kufizimet e imponuara nga rolet gjinore që lidhen me gjuhën time amtare, duke më lejuar të jem mendimtare, shkrimtare dhe shkencëtare që gratë në shumë gjuhë nuk kanë mundësinë të jenë”.

“Ka një aspekt profesional, sigurisht, ku unë nuk kam fjalorin për të folur për neuroshkencën dhe shkencën njohëse në rumanisht dhe rusisht”, tha ajo për Euronews Culture. 

“Por ekziston edhe kjo lidhje personale, ku gjuha funksionon si mjet për kulturën. Dhe kultura rumune – kultura e Evropës Juglindore në përgjithësi – ka ende rrugë për të bërë kur bëhet fjalë për përfaqësimin e grave në shkencë”.

  1. Një tru shumëgjuhësh përpunon çdo gjuhë kudo gjatë gjithë kohës

Më parë besohej se gjuhë të ndryshme ruheshin në pjesë të ndryshme të trurit dhe se secila do të “ndizej” kur do të përdorej në mënyrë aktive. Por hulumtimi ka treguar se teoria është e gjitha e gabuar. Një tru shumëgjuhësh në fakt përpunon të gjitha gjuhët paralelisht, duke i mbajtur ato të bashkëaktivizuara gjatë gjithë kohës.

“Kur truri juaj përpunon gjuhën, nuk është një vend në tru që e përpunon atë”, thotë Marian. “Është një rrjet që është i përhapur në të gjitha zonat e trurit”.

Për shkak të kësaj, truri dygjuhësh ka më shumë rrugë që lidhin fjalë, koncepte dhe kujtime të ndryshme në gjuhë të ndryshme. Praktikisht, kjo do të thotë se një dygjuhësh frëngjisht-anglisht do të shohë më shumë ngjashmëri midis fjalëve që s’kanë asnjë lidhje me njëra-tjetrën.

Do të thotë gjithashtu se nëse një pjesë e trurit dëmtohet, një gjuhë mund të ndikohet më shumë se një tjetër. Marian e krahason atë me një orkestër që i ka humbur një instrument.

“Nëse dëmtoni një pjesë të trurit, ashtu si nëse hiqni një muzikant nga orkestra, disa pjesë muzikore preken më shumë se të tjerat”, tha ajo. 

“Një pjesë që mbështetet më shumë te violina do të ndikohet më shumë nga mosqënia e violinistit sesa pjesa që mbështetet më pak në të”.

Njerëzit që flasin më shumë se një gjuhë shpesh performojnë më mirë në detyrat e kreativitetit dhe të të menduarit divergjent.

  1. Shumëgjuhëshit janë më kreativë se sa personat njëgjuhësh

Kreativiteti në thelb zbret në trurin tuaj duke krijuar lidhje midis gjërave në dukje të palidhura. Kështu lind frymëzimi për artin, muzikën, shkrimin dhe madje edhe zgjidhjen krijuese të problemeve.

Për shkak se një person shumëgjuhësh ka më shumë nga këto lidhje të lidhura me trurin e tyre përmes gjuhëve dhe kulturave të ndryshme, ata priren të performojnë më mirë në shumë detyra kreativiteti dhe mendimi divergjent.

“Ko-aktivizimi i vazhdueshëm i gjuhëve të shumta forcon lidhjet midis tingujve, shkronjave dhe fjalëve në mendjen e një dygjuhëshi, gjë që rezulton në rrjete më të dendura dhe lidhje më të forta në nivelet e koncepteve dhe kuptimit”, shkruan Marian.

Mësimi i një gjuhe tjetër madje mund t’ju bëjë më krijues, sipas Marian. Por mos prisni mrekulli.

Ajo shkruan se ndërsa mësimi i një gjuhe tjetër nuk do ta çojë krijimtarinë tuaj nga zero në njëqind, ajo mund të ndihmojë në rritjen me disa hapa të krijimtarisë.

  1. Kujtimet ruhen dhe kujtohen ndryshe në një mendje dygjuhëshe ose shumëgjuhëshe

Teoria e kujtesës së varur nga gjuha sugjeron që kujtimet janë më të lehta për t’u aksesuar nëse kujtohen në të njëjtën gjuhë në të cilën ka ndodhur ngjarja origjinale.

Për shembull, nëse një dygjuhësh mandarin-anglisht po ju tregon historinë e jetës së tij në anglisht, ai ka më shumë të ngjarë të fokusohet në gjërat që i kanë ndodhur në anglisht. Ndërsa nëse ata flasin mandarin, do të ndodhte e kundërta.

“Rrjete të ndryshme nervore aktivizohen nëpër gjuhë, dhe me këtë aktivizim, kujtime të ndryshme vijnë në mendje”, thotë Marian. 

“Kështu që gjuha ndryshon, sepse është shumë e lidhur me kulturën, kujtesën dhe përvojat personale”.

Ndodh edhe në akademi. Për shembull, nëse një dygjuhësh spanjisht-anglisht testohet në anglisht për diçka që ka mësuar në spanjisht, ata do të kenë një rezultat më të keq sesa nëse gjuha e të mësuarit përputhet me gjuhën e testit.

Përdorimi i një gjuhe që nuk e keni përdorur për një kohë madje mund të ndezë një vërshim kujtimesh që mendonit se i kishit harruar.

  1. Mësimi i një gjuhe të ndryshme mund të ndihmojë trurin tuaj të plaket më ngadalë

Të folurit e gjuhëve të ndryshme kërkon që truri të përdorë shumë energji, e cila në afatgjatë mund ta mbrojë atë nga disa forma të rënies njohëse.

Hulumtimet kanë treguar se të moshuarit që dinë më shumë se një gjuhë kanë kujtesë më të mirë dhe studimet e popullsisë kanë zbuluar se vendet shumëgjuhëshe kanë më pak raste të Alzheimerit.

Një studim tjetër zbuloi se njohja e më shumë se një gjuhe mund të vonojë Alzheimer-in dhe llojet e tjera të demencës mesatarisht katër deri në gjashtë vjet. Dhe lajmi i mirë është se sapo të dini një gjuhë, nuk keni nevojë as ta përdorni rregullisht për të korrur përfitimet njohëse.

“Është një mënyrë e mirë nëse po mendoni për aftësitë ose mënyrat për të investuar kohën tuaj, të mësuarit e një gjuhe tjetër mund të jetë një mënyrë vërtet e dobishme që mund të paguajë dividentë afatgjatë ndërsa plakemi”, thotë Marian.

Continue Reading

Kuriozitete

Pse nuk bën të parkosh automjetin në bar të thatë?

Published

on

Vera është koha e të nxehtit të madh dhe thatësirave, dhe e gjitha kjo është një terren i përshtatshëm për zjarre.

Burimet e zjarreve mund të jenë të ndryshme, nga ato natyrore deri te zjarrvënësit që kënaqen me flakët.

Në Spanjë, Agjentët e mbrojtjes së mjedisit lëshuan paralajmërimin interesant, parkimi i veturave mbi thatësi, veçanërisht pas një udhëtimi të gjatë, është i rrezikshëm. Shkaku qëndron te sistemi i shkarkimit të gazrave, pra te katalizatori, komponent i projektuar për të reduktuar ndotjen që lëshojnë automjetet.

Gjatë funksionimit normal, ky element mund të arrijë temperatura të larta, nga 400 deri në 800 gradë Celsius, duke shkaktuar ngrohje të konsiderueshme në zonën poshtë makinës. Pas një udhëtimi prej disa kilometrash, nxehtësia në pjesën e poshtme të automjetit mund të arrijë në 300 gradë Celsius.

Nëse vetura parkohet mbi bar të thatë, nxehtësia mjafton që bimësia të nisë të digjet për disa sekonda.

Masa më e thjeshtë për të shmangur këtë lloj zjarri është të mos parkoni automjetet jashtë zonave të përcaktuara për këtë qëllim, veçanërisht në vende ku ka bimësi të thatë.

Continue Reading

Kuriozitete

Barbie bën versionin e kukullës me diabet të tipit 1

Published

on

Kukulla e re “Barbie” nga kompania e njohur e lodrave “Mattel” ka pompë insuline e monitor të glukozës, e cila është pjesë e serisë së re të kukullave të lansuara nga brendi, ka raportuar The Guardian.

Kjo kukull është projektuar në mënyrë që fëmijët me diabet ta ndiejnë veten të përfshirë në shoqëri..

Në filmin  “Barbie”, të regjisores Greta Gerwig, Barbieland është vend i gjithëpërfshirjes e diversitetit. Që nga 2019 “Mattel” ka filluar të prodhojë kukulla me aftësi të kufizuara, ani pse kjo kukull e njohur ekziston që nga viti 1959.

Kompania ka lansuar “Barbien” e parë me sëmundjen e diabetit të tipit 1, edicioni i fundit i rangut, për të cilin ka deklaruar se është projektuar “të ua mundësojë fëmijëve ta gjejnë veten te kjo kukull e ta inkurajojnë sa më shume lojën me kukulla përtej eksperiencave jetësore”.

Diabeti i tipit 1 është sëmundje autoimune ku vet trupi i sulmon dhe i shkatërron qelizat e pankreasit që e krijojnë insulinën. Sëmundja diagnostikohet në fëmijëri dhe pacientët monitorojnë nivelin e sheqerit në gjak e të marrin insulinë.

“Barbie” e re është dizajnuar në bashkëpunim me organizatën jo-fitimprurëse Breakthrough T1D.

Kukulla ka një pajisje për monitorimin e glukozës, që e ka të vendosur në krah, një telefon mobil me aplikacionin CGM, i cili iu ndihmon që ta përcjellë nivelin e sheqerit në gjak. Ajo ka pompë insuline një çantë që ia zë të gjitha pajisjet mjekësore që i duhen si dhe ushqimet.

Krista Berger, zëvendës shefe e kukullave “Barbie” në “Mattel”, ndërkohë që po promovonte kukullën e re ka thënë se ky është një hap i rëndësishëm drejt përkushtimit që ka kompania për gjithëpërfshirje dhe përfaqësim.

“‘Barbie’ ndihmon fëmijët të fitojnë përceptimet e para për botën, duke reflektuar edhe sëmundjen e diabetit  tipi 1, sigurohemi që më shumë fëmijë të mund ta shohin veten në historitë që i imagjinojnë përmes lojës me kukullat që i duan”, ka thënë Berger.

“Barbie” e parë afroamerikane u lansua gjatë viteve ’60, kurse ato hispanike u lansuan gjatë viteve ’80, ndërkohë që shumë kukulla në profesione të ndryshme që ushtrojnë gratë u prezantuan në vitet ’90 e 2000.

Në ditët e sotme ka më shumë se 175 lloje të ndryshme të kukullave në fjalë, me shumë ngjyra lëkure, syve, flokëve, tipe të ndryshme trupash si dhe aftësive të kufizuara trupore. Kompania ka përshirë edhe “Barbien” e verbër, “Barbien” afromarikane më sindromë Down, kukulla me aparat dëgjimi, me proteza të ndryshme për gjymtyrë, kukulla me karrocë si dhe “Barbien” më sëmundjen e lëkurës, që quhet vitiligo.

“Barbie” nuk është e vetmja kukull që fokusohet te diversiteti. Kompanie e lodrave “Lottie” ka kukulla me sindromën Down si dhe me autizëm, ndërkohë që kompania “Lego” shet shumë lloje të figurave që kanë aftësi të kufizuara fizike.

“Përfaqësimi ka rëndësi, sidomos në fëmijëri. Të shohësh ‘Barbie’ me diabet të tipit 1 ndihmon në normalizimin e kësaj sëmundje e në uljen e stigmatizimit dhe u tregon fëmijëve që nuk qëndrojnë vetëm në këtë botë. Ky është hap pozitiv drejt ndërtimit të vetëbesimit, përfshirjes dhe kuptimit se si është të jetosh me diabet”, ka thënë Arjun Penasar, shef ekzekutiv i “diabetes.co.uk”.

Continue Reading

Kuriozitete

Çfarë janë kukullat Labubu dhe pse njerëzit po lënë kokat pas tyre?

Published

on

Labubu, një krijesë e vogël me veshë lepurushi, dhëmbë të theksuar dhe veshje të çuditshme, është kthyer në aksesorin më të paparashikuar të verës 2025.

I varur në çanta Hermès, Louis Vuitton apo Bottega, kjo lodër e çuditshme ka rrëmbyer jo vetëm influencueset dhe VIP-at si Rihanna, Dua Lipa dhe Lisa nga Blackpink, por edhe gjithë gjeneratën Z.

Si u krijua Labubu?

Kukulla Labubu u krijua më 2015 nga Kasing Lung. E frymëzuar nga mitologjia nordike, Labubu është pjesë e universit “The Monsters” dhe përfaqëson një personazh të mirë që shpesh gabon pa dashje. Kukullat vijnë në forma të ndryshme dhe të mbështjella me kostume në varësi të një tematike dhe shiten si “blind boxes”, pra ti nuk e di kurrë cilën do të marrësh derisa ta hapësh.

Pse janë bërë kaq të famshme?

Nostalgjia – Shumë nga blerësit e sotëm janë rritur me anime, lodra dhe personazhe të viteve ’90 dhe 2000. Tani, me më shumë të ardhura, ata rikthehen tek ato ndjesi të thjeshta dhe të lumtura përmes kukullave si Labubu.

Kultura e “kidult” – Brezat e rinj nuk kanë më frikë të përqafojnë fëmijërinë edhe si të rritur. Tregu i lodrave për të rritur është në bum.

Elementi i misterit – Kukullat vijnë të fshehura në kuti “surprizë”, duke krijuar ndjesinë e lojës me fat. Ndjenja e emocionit nga unboxing-u është si një dozë dopaminë.

A do të rritet vlera e tyre?

Shumë mund të shihen si investim, njësoj si kartat Pokémon apo Beanie Babies dikur. Një Labubu i rrallë është shitur për 1,000 paund. Marka po zgjeron “universin” me produkte të reja si kapëse flokësh, mbështjellës për AirPods apo aksesorë telefoni. Herën tjetër kur të shohësh një kukull të vogël me dhëmbë të çuditshëm që rri varur në një çantë luksoze, ndoshta duhet të pyesësh veten “çfarë është më me vlerë – çanta, apo Labubu?”.

Continue Reading

Kuriozitete

Autizmi tashmë mund të zbulohet nga testi në një fije floku

Published

on

Shkencëtarët kanë shpikur një test universal për autizmin tek foshnjat që përdor një fije floku.

Ai analizon mostrën për nivelet e metaleve si plumbi dhe alumini, të cilat janë më të larta te fëmijët autikë. Testi përfshin dërgimin e një mostre flokësh në laborator për analizë dhe u tregua se parashikonte autizmin me saktësi 81 për qind të kohës në një studim të rishikuar nga kolegët.

Shkencëtarët tjerë e shpallën testin si zhvillim ‘novator’ për gjendjen famëkeqe të vështirë për t’u diagnostikuar që prek 5.4 milionë amerikanë dhe 700,000 britanikë. Për shkak se nuk ka asnjë test standard për gjendjen, mjekët duhet të mbështeten në historinë e zhvillimit dhe sjelljen e fëmijës.

Për testin, shkencëtarët përdorin një lazer për të hequr shtresën sipërfaqësore të flokëve. Një lazer i dytë, më i fuqishëm, lëshohet më pas përgjatë flokëve, i cili merr matje në 650 pikë për çdo centimetër. Kjo gjithashtu e kthen fillesën në plazmë.

Kontrollon për substanca të lidhura me autizmin duke përfshirë metale; plumbi, kadmiumi, arseniku, zinku e bakri ndër të tjera. Hulumtimet e mëparshme kanë gjetur nivele të larta të të tre metaleve elementare në flokët e fëmijëve autikë. Rezultatet futen në program i cili kërkon modele që tregojnë autizëm.

Ata testuan metodën në fijet e flokëve të mbledhura nga 220 fëmijë japonezë kur ata ishin rreth një muajsh. Rezultatet u krahasuan me diagnozën klinike të autizmit, e përfunduar kur të rinjtë ishin rreth katër vjeç. Shkencëtarët zbuluan se testi i tyre identifikoi saktë autizmin në 394 raste (81 për qind e totalit).

Ai identifikoi autizmin në 96.4 për qind të fëmijëve dhe ia dha plotësisht të qartë 75.4 për qind që nuk kishin autizëm. Autizmi është diçka me të cilën njerëzit lindin, gjë që çon në funksionimin e trurit të tyre ndryshe nga ai i njerëzve të tjerë. Ata me këtë gjendje mund të luftojnë për të komunikuar, e kanë të vështirë të kuptojnë se si mendojnë ose ndihen të tjerët, ose shqetësohen dhe mërziten në situata të panjohura dhe ngjarje shoqërore.

Shkencëtarët nuk janë të qartë se çfarë e shkakton këtë gjendje, megjithëse mendohet se janë të përfshirë faktorë mjedisorë dhe gjenetikë.

Continue Reading

Të kërkuara