Kulturë

Cila janë gjuhët më të vjetra në botë?

Gjuhët mund të transmetohen nga brezi në brez me shekuj, por bien në harresë, nëse nuk kanë lënë gjurmë me shkrim.

Published

on

Njohuritë e grumbulluara mund të humbasin shpejt, për shembull për shkak të metodave të vjetëruara të regjistrimit, që nuk i përdor më sot askush. Informacioni në një disketë apo në një disk mbetet i padobishëm, kur mungojnë pajisjet përkatëse për t’i dëgjuar.

Kësaj i shtohet edhe fakti që gjuha dhe shkrimi zhvillohen vazhdimisht, saqë edhe informacioni i një libri – që gjithsesi mund të hapet – bëhet i pakuptueshëm. Është gati e pamundur të arrish në informacione, që nuk janë të shkruara askund dhe të jenë ruajtur për pasardhësit.

Prandaj është aq e vështirë, t’i përgjigjesh pyetjes, se cila është gjuha më e vjetër e botës. Gjuhët mund të transmetohen nga brezi në brez me shekuj, por bien në harresë, nëse nuk kanë lënë gjurmë me shkrim.

Vetëm gjuha e shkruar lë gjurmë që dokumentohen. Dhe vetëm kur është shkruar mbi një material, që i ka rezistuar kohës. Shkrimet mbi materiale organike, si për shembull lëvore, kryesisht kanë humbur, ndërsa tekstet mbi gurë ose argjilë ndonjëherë janë ruajtur për mijëra vjet.

Nëse ne jemi sot në gjendje edhe t’i lexojmë dhe t’i kuptojmë, është diçka tjetër.

Dëshmitë më të vjetra të shkruara

Si dokumentet më të vjetra të gjuhës së shkruar cilësohen shkrimet kuneiforme, ku shenjat në formë pyke janë shtypur mbi pllaka të buta argjili. Shkrimet më të vjetra të njohura kuneiforme rrjedhin nga sumerët, që u zhvilluan prej shekullit të katërt p.e.s. në Mesopotani, në “territorin ndërmjet lumenjeve” Eufrat dhe Tigër (në Irakun e sotëm).

Tekstet datojnë nga periudha rreth vitit 3.200 p.e.s. Eposi i Gilgameshit është vepra më e njohur e gjuhës sumere. Gjuhët kuneiforme kanë qenë vendimtare edhe për zhvillimin e mëvonshëm të shkrimeve evropiane.

Pothuajse aq të vjetra janë edhe hieroglifet egjiptiane, që janë shkruar në varrin e faraonit Seth-Peribsen, 2775-2650 p.e.s duke u ruajtur kështu për pasardhësit.

Fjalia e gjetur aty: “Ai ka bashkuar të dy vendet për djalin e tij, mbretin e dyfishtë Peribsen” konsiderohet nga ekspertët si fjalia më e hershme e shkruar plotësisht.

Shkrimi është ruajtur, por ne vetëm mund të imagjinojmë, se si kanë tingëlluar gjuhët më të vjetra të shkruara, sumerishtja, akadishtja dhe gjuha e Egjiptit të lashtë. Sepse të tria gjuhët janë zhdukur, ato nuk përdoren më dhe nuk kanë pasardhës të gjallë.

Diversiteti gjuhësor në mbarë botën

Në mbarë botën sot ka 7.100 gjuhë, nga të cilat 40% janë të rrezikuara të zhduken. Disa gjuhë fliten nga më pak se 1.000 vetë dhe ekziston rreziku që ato të zhduken pas disa brezash. Kjo do të nënkuptonte humbjen e një pjesë të qenësishme të identitetit kulturor.

Nga ana tjetër ka 23 gjuhë, të cilat i përdor më shumë se gjysma e popullsisë së botës. Dhjetë gjuhët më të folura në mbarë botën janë anglishtja, gjuha kineze (mandarin), spanjishtja, hinduishtja, arabishtja, frengjishtja, bengali, rusishtja, portugalishtja, urdu. Në vendin e dymbëdhjetë vjen gjermanishtja.

Ndërsa gjuhët më të vjetra të shkruara janë zhdukur, disa gjuhë shumë të vjetra vazhdojnë të jetojnë ende sot, si për shembull gjuha tamile, e cila nga shumë gjuhëtarë konsiderohet si gjuha më e vjetër në përdorim.

Gjuha tamile është njëra nga  22 gjuhët zyrtare të Indisë dhe flitet në Indinë jugore dhe Sri Lanka nga afro 85 milionë vetë. Shkrimet e hershme tamile datojnë nga shekulli V p.e.s.

Megjithatë analiza e Tolkāppiyam, një teksti gramatikor në gjuhën tamile, lë të kuptosh se gjuha tamile duhet të jetë së paku 5.000 vjeçare, por sot thuajse nuk flitet. Shënimet më të vjetra në Sanskritishte ekzistojnë prej më shumë se 3000 vjetësh, janë tekste hinduiste të përpiluara midis viteve 1.500 dhe 1.200 p.e.s. të shkruara si veda, përmbledhje tekstesh fetare.

Ajo ka qenë kryesisht një gjuhë dijetarësh, e përdorur në tekstet e vjetra indiane, në shkrimet fetare dhe në veprat letrare. Megjithatë nga sanskritishtja e kanë origjinën shumë gjuhë moderne të Indisë dhe si dialekte rajonale.

Gjuha kineze është një nga gjuhët më vjetra në botë e folur në vazhdimësi dhe që përdoret sot nga më shumë se një miliardë vetë. Rrënjët e gjuhës mund të gjurmohen deri në mijëra vjet më parë.

Ajo supozohet të ketë dalë rreth 4.500 vjet më parë nga Proto-Sino-Tibetianishtja, e cila konsiderohet si paraardhëse e gjuhëve birmaneze dhe tibetiane.

Gjetjet më të vjetra të gjuhës së shkruar kineze konsiderohen mbishkrimet mbi guaskat e breshkave dhe eshtrat e kafshëve, të cilat janë rreth 3.300 vjeçare.

Ndër gjuhët më të vjetra, që fliten ende, bën pjesë edhe hebraishtja dhe arabishtja.

Rrënjët gjuhësore të këtyre dy gjuhëve afro-aziatike shkojnë në 10.000 deri 20.000 vjet më parë, megjithëse gjetjet më të hershme të shkruara të këtyre dy gjuhëve datojnë “vetëm” rreth 3000 vjet më parë.

A ka pasur një gjuhë të parë të përbashkët?

Edhe pse nuk mund të gjenden prova të shkruara, njerëzit kanë pasur sisteme komplekse komunikimi, që i kanë lejuar ata të komunikojnë për mijëra vjet.

Ekzistojnë teori të ndryshme gjuhësore për origjinën e gjuhës njerëzore, por asnjëra prej tyre nuk është e vërtetuar plotësisht.

Gjuha njerëzore mund të ketë lindur nga një kombinim faktorësh, duke përfshirë zhvillimin kompleks të trurit, ndërveprimin social dhe nevojën për bashkëpunim në gjueti dhe mbledhjen e ushqimit.

Gjuha mund të ketë dalë me kalimin e kohës nga kombinimi i gjesteve të duarve dhe lëvizjeve të trupit.

Ekziston edhe teoria se dikur ka ekzistuar një e ashtuquajtur “protogjuhë”, një gjuhë e përbashkët parahistorike, nga e cila kanë rrjedhur të gjitha gjuhët moderne me kalimin e kohës.

Magazinë

A do të ketë një sezon të dytë të hitit të Netflix, “Adolescence”?

Published

on

Çështja e një vazhdimi të mundshëm të serialit të Netflix “Adolescence” është gjithnjë e më me interes për fansat. Një nga yjet e dramës së Netflix i është përgjigjur pyetjeve në lidhje me një vazhdim të mundshëm.

Nëse nuk e keni parë ende “Adolescence” është serial intrigues me katër pjesë rreth një djali të ri, Jamie. i cili arrestohet me armë nga policia, duke menduar se është i dyshuari kryesor në vrasjen e një prej shokëve të shkollës.

Në katër episode, drama ndjek arrestimin e tij, hetimin e policisë, takimin e Jamie me një psikolog dhe ndikimin që arrestimi i djalit të tyre për vrasje pati tek babai i tij Eddie (Stephen Graham) dhe nëna Manda (Christine Tremarco).

Megjithatë, a do të ketë një sezon të dytë?

Drama ka marrë vlerësime të shumta dhe natyrshëm, disa shikues po pyesin për një vazhdim të mundshëm.

Aktorja Christine Tremarco u shfaq në emisionin ‘Lorraine’ dhe ndau mendimet e saj për këtë temë.

Prezantuesi e pyeti nëse kishte një mundësi për një vazhdim, duke thënë se “do të pëlqente të dinte se çfarë do të ndodhte më pas”, por kushdo që shpreson për një vazhdimësi të historisë së Jamie mund të zhgënjehet nga përgjigja e Tremarco.

“Disa njerëz më kanë thënë këtë, por ndoshta kjo është një gjë e mirë sepse të bën të mendosh se çfarë mund të ndodhë pas kësaj. Por unë mendoj se ky është një akt, mendoj se përfundon në episodin e katërt”, tha aktorja.

Kushdo që e ka parë Adoleshencën e di që seriali është i fokusuar në historinë që dëshiron të tregojë. Nuk hyjmë në jetën e personazheve kryesore jashtë serialit dhe nëse historia nuk ka më nevojë për ta, thjesht nuk i shohim më.

Një nga shkrimtarët dhe krijuesit e serialit, Jack Thorne, shpjegoi se nuk e zbulojmë saktësisht çfarë ndodh me Jamie-n, se natyra e xhirimeve të njëfishta e bën të pamundur “prerjen” në diçka tjetër. Ai beson se kjo “inkurajon audiencën të përfshihet më shumë sepse ata e dinë se nuk do ta kuptojnë të gjithë historinë”.

Një fund tronditës

E fundit që shohim Jamie është biseda rrëqethëse me një psikologe, ndërsa për herë të fundit e dëgjojmë duke telefonuar familjen e duke u thënë atyre se do ta ndryshojë mbrojtjen e tij në një pranim fajësie. Shikuesve iu dhanë prova mjaft bindëse se ai ishte vrasësi në episodin e parë, dhe “Adolescence” nuk ofroi përmbajtje tipike që fansat e dramave kriminale shpesh presin.

Nuk kishte pista të rreme, vrasës të fshehtë ose zbulime të papritura, seriali ishte i hapur për historinë që donte të tregonte. Nëse do kishte vazhdim, ndoshta do shihnim dënimin e Jamie pasi u deklarua fajtor, ose “Adolescence” duhej të fillonte një histori të re me kastë të re.

Continue Reading

Magazinë

Bashkë-krijuesi i serialit “Adoleshenca”: Flisni me fëmijët tuaj, pyetni se çfarë po ndodhë me jetën e tyre

Published

on

Stephen Graham, bashkë-krijuesi i serialit të shumëpërfolur Adolescence, u ka bërë thirrje prindërve që të bisedojnë me fëmijët e tyre.

Graham i cili po ashtu luan në serialin katër-episodësh, portretizoi rolin e babait të personazhit Jamie Miller, 13-vjeçari i cili akuzohet për vrasjen e një shoqeje në shkollë.

I pyetur si erdhi te ideja e realizimit, pohoi se ishte prekur nga dy raste që kishin ndodhur në të vërtetë në Britani e donte të dinte arsyet pse.

Pas hulumtimeve të shumta dhe faktorëve të shumtë që ndikojnë tek të rinjtë në ditët e sotme, ata arritën të trajtonin një tematikë të ndjeshme.

“Jack bëri shumë hulumtime, dhe në atë moment, asistentja e tij e zbuloi kulturën incel dhe manosferën, sepse unë nuk kisha informacione për këtë. Gruaja ime më tha më pas ajo se ajo që ndjen që programi ynë ka arritur është që prindërit të hapin derën e dhomës së fëmijëve të tyre dhe të flasin me ta”, tha Graham për CNN.

“E dini edhe vetë, kur shkoni në restorant, bisedoni me njëri-tjetrin, pyesni se çfarë po ndodh me ta, kjo është mënyra ta kuptojmë se çfarë po ndodh. Adoleshenca është moshë e vështirë”, pohoi mes tjerash.

Continue Reading

Magazinë

Bisedë e këndshme me dramaturgun kosovar Hynor Vitija

Published

on

Edicioni i radhës i emisionit “n’Ritëm” me Albina Zeneli mirëpriti dramaturgun Hynor Vitija.

I ftuar për një bisedë të këndshme në Campus Radio ai foli rreth karrierës së tij dhe kontaktit të parë me dramën.

Hynori është aktualisht i angazhuar në një serial vendor.

Vitija nuk heziton të përmend edhe vlerësimin që shqiptarët i bëjnë këtij profesioni e madje me krenari foli për çmimin që e pranoi në fund të vitit 2024 ku me dramën ‘Zelus’ mori vendin e tretë në konkursin e dramës origjinale shqiptare.

Përndryshe, me n’Ritëm takohemi çdo ditë pune me fillim nga ora 13:00 deri në ora 15:00 në Campus Radio, 100.7FM. /UBT News/

Continue Reading

Kulturë

Botohet “Enciklopedia e filmit shqiptar 1904-2022”

Published

on

Të gjitha prodhimet filmike, si ato zyrtare të prodhuara nga Kinostudio “Shqipëria e re” dhe Televizioni Shqiptar, ashtu edhe prodhimet e shkollave të filmit dhe filmat e prodhuar nga nisma të lirë të kineastëve, tashmë janë të përfshira në “Enciklopedinë e filmit shqiptar 1904-2022”, me autore Irini Asqeri.

Ky projekt monumental u promovua në mjediset e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, duke sjellë një përmbledhje të pasur të historisë filmike shqiptare. Enciklopedia, e cila përfaqëson një punë të palodhur hulumtuese, është rezultat i më shumë se 10 viteve kërkimesh dhe sistemimi të dokumenteve dhe të dhënave arkivore. Kjo punë e rëndësishme është realizuar kryesisht në Arkivin Qendror Shtetëror të Filmit, ku Irini Asqeri ka punuar edhe si arkiviste.

E botuar nga shtëpia botuese “Jozef”, enciklopedia ofron një pasqyrë të hollësishme dhe të saktë mbi të gjitha prodhimet filmike të periudhës 1904-2022. Përveç listës të prodhimeve filmike, Irini Asqeri ka përfshirë gjithashtu një kapitull të gjerë mbi fillimet e kinematografisë shqiptare, duke ofruar një pamje të historisë së Shqipërisë të paraqitur për herë të parë përmes syrin e kamerës.

Ky botim është një kontribut i rëndësishëm për arkivimin dhe dokumentimin e trashëgimisë filmike të vendit dhe një mundësi e shkëlqyer për studiuesit dhe pasionantët e kinematografisë shqiptare./UBTNews/

 

 

Continue Reading

Të kërkuara