Kulturë

Cila janë gjuhët më të vjetra në botë?

Gjuhët mund të transmetohen nga brezi në brez me shekuj, por bien në harresë, nëse nuk kanë lënë gjurmë me shkrim.

Published

on

Njohuritë e grumbulluara mund të humbasin shpejt, për shembull për shkak të metodave të vjetëruara të regjistrimit, që nuk i përdor më sot askush. Informacioni në një disketë apo në një disk mbetet i padobishëm, kur mungojnë pajisjet përkatëse për t’i dëgjuar.

Kësaj i shtohet edhe fakti që gjuha dhe shkrimi zhvillohen vazhdimisht, saqë edhe informacioni i një libri – që gjithsesi mund të hapet – bëhet i pakuptueshëm. Është gati e pamundur të arrish në informacione, që nuk janë të shkruara askund dhe të jenë ruajtur për pasardhësit.

Prandaj është aq e vështirë, t’i përgjigjesh pyetjes, se cila është gjuha më e vjetër e botës. Gjuhët mund të transmetohen nga brezi në brez me shekuj, por bien në harresë, nëse nuk kanë lënë gjurmë me shkrim.

Vetëm gjuha e shkruar lë gjurmë që dokumentohen. Dhe vetëm kur është shkruar mbi një material, që i ka rezistuar kohës. Shkrimet mbi materiale organike, si për shembull lëvore, kryesisht kanë humbur, ndërsa tekstet mbi gurë ose argjilë ndonjëherë janë ruajtur për mijëra vjet.

Nëse ne jemi sot në gjendje edhe t’i lexojmë dhe t’i kuptojmë, është diçka tjetër.

Dëshmitë më të vjetra të shkruara

Si dokumentet më të vjetra të gjuhës së shkruar cilësohen shkrimet kuneiforme, ku shenjat në formë pyke janë shtypur mbi pllaka të buta argjili. Shkrimet më të vjetra të njohura kuneiforme rrjedhin nga sumerët, që u zhvilluan prej shekullit të katërt p.e.s. në Mesopotani, në “territorin ndërmjet lumenjeve” Eufrat dhe Tigër (në Irakun e sotëm).

Tekstet datojnë nga periudha rreth vitit 3.200 p.e.s. Eposi i Gilgameshit është vepra më e njohur e gjuhës sumere. Gjuhët kuneiforme kanë qenë vendimtare edhe për zhvillimin e mëvonshëm të shkrimeve evropiane.

Pothuajse aq të vjetra janë edhe hieroglifet egjiptiane, që janë shkruar në varrin e faraonit Seth-Peribsen, 2775-2650 p.e.s duke u ruajtur kështu për pasardhësit.

Fjalia e gjetur aty: “Ai ka bashkuar të dy vendet për djalin e tij, mbretin e dyfishtë Peribsen” konsiderohet nga ekspertët si fjalia më e hershme e shkruar plotësisht.

Shkrimi është ruajtur, por ne vetëm mund të imagjinojmë, se si kanë tingëlluar gjuhët më të vjetra të shkruara, sumerishtja, akadishtja dhe gjuha e Egjiptit të lashtë. Sepse të tria gjuhët janë zhdukur, ato nuk përdoren më dhe nuk kanë pasardhës të gjallë.

Diversiteti gjuhësor në mbarë botën

Në mbarë botën sot ka 7.100 gjuhë, nga të cilat 40% janë të rrezikuara të zhduken. Disa gjuhë fliten nga më pak se 1.000 vetë dhe ekziston rreziku që ato të zhduken pas disa brezash. Kjo do të nënkuptonte humbjen e një pjesë të qenësishme të identitetit kulturor.

Nga ana tjetër ka 23 gjuhë, të cilat i përdor më shumë se gjysma e popullsisë së botës. Dhjetë gjuhët më të folura në mbarë botën janë anglishtja, gjuha kineze (mandarin), spanjishtja, hinduishtja, arabishtja, frengjishtja, bengali, rusishtja, portugalishtja, urdu. Në vendin e dymbëdhjetë vjen gjermanishtja.

Ndërsa gjuhët më të vjetra të shkruara janë zhdukur, disa gjuhë shumë të vjetra vazhdojnë të jetojnë ende sot, si për shembull gjuha tamile, e cila nga shumë gjuhëtarë konsiderohet si gjuha më e vjetër në përdorim.

Gjuha tamile është njëra nga  22 gjuhët zyrtare të Indisë dhe flitet në Indinë jugore dhe Sri Lanka nga afro 85 milionë vetë. Shkrimet e hershme tamile datojnë nga shekulli V p.e.s.

Megjithatë analiza e Tolkāppiyam, një teksti gramatikor në gjuhën tamile, lë të kuptosh se gjuha tamile duhet të jetë së paku 5.000 vjeçare, por sot thuajse nuk flitet. Shënimet më të vjetra në Sanskritishte ekzistojnë prej më shumë se 3000 vjetësh, janë tekste hinduiste të përpiluara midis viteve 1.500 dhe 1.200 p.e.s. të shkruara si veda, përmbledhje tekstesh fetare.

Ajo ka qenë kryesisht një gjuhë dijetarësh, e përdorur në tekstet e vjetra indiane, në shkrimet fetare dhe në veprat letrare. Megjithatë nga sanskritishtja e kanë origjinën shumë gjuhë moderne të Indisë dhe si dialekte rajonale.

Gjuha kineze është një nga gjuhët më vjetra në botë e folur në vazhdimësi dhe që përdoret sot nga më shumë se një miliardë vetë. Rrënjët e gjuhës mund të gjurmohen deri në mijëra vjet më parë.

Ajo supozohet të ketë dalë rreth 4.500 vjet më parë nga Proto-Sino-Tibetianishtja, e cila konsiderohet si paraardhëse e gjuhëve birmaneze dhe tibetiane.

Gjetjet më të vjetra të gjuhës së shkruar kineze konsiderohen mbishkrimet mbi guaskat e breshkave dhe eshtrat e kafshëve, të cilat janë rreth 3.300 vjeçare.

Ndër gjuhët më të vjetra, që fliten ende, bën pjesë edhe hebraishtja dhe arabishtja.

Rrënjët gjuhësore të këtyre dy gjuhëve afro-aziatike shkojnë në 10.000 deri 20.000 vjet më parë, megjithëse gjetjet më të hershme të shkruara të këtyre dy gjuhëve datojnë “vetëm” rreth 3000 vjet më parë.

A ka pasur një gjuhë të parë të përbashkët?

Edhe pse nuk mund të gjenden prova të shkruara, njerëzit kanë pasur sisteme komplekse komunikimi, që i kanë lejuar ata të komunikojnë për mijëra vjet.

Ekzistojnë teori të ndryshme gjuhësore për origjinën e gjuhës njerëzore, por asnjëra prej tyre nuk është e vërtetuar plotësisht.

Gjuha njerëzore mund të ketë lindur nga një kombinim faktorësh, duke përfshirë zhvillimin kompleks të trurit, ndërveprimin social dhe nevojën për bashkëpunim në gjueti dhe mbledhjen e ushqimit.

Gjuha mund të ketë dalë me kalimin e kohës nga kombinimi i gjesteve të duarve dhe lëvizjeve të trupit.

Ekziston edhe teoria se dikur ka ekzistuar një e ashtuquajtur “protogjuhë”, një gjuhë e përbashkët parahistorike, nga e cila kanë rrjedhur të gjitha gjuhët moderne me kalimin e kohës.

Lifestyle

Si ta kaloni një të premte ndryshe dhe plot energji?

Published

on

E premtja është dita që na kujton se java e gjatë e punës po mbyllet dhe po afrohet fundjava. Por shpesh, e kalojmë duke pritur vetëm pushimin, pa e shfrytëzuar si duhet. Ja disa ide se si ta ktheni të premten në një ditë të veçantë:

Mbylle javën me diçka pozitive

Bëj një listë me gjërat që ke arritur gjatë javës e shpërbleje veten. Mund të jetë kafe speciale, një ëmbëlsirë e preferuar apo një shëtitje e qetë.

Kalon kohë me njerëzit e duhur

Organizo një darkë të thjeshtë me miqtë, dil për një koktej ose thjesht kalo pak orë cilësore me familjen. E premtja është perfekte për lidhje sociale dhe energji të mirë.

Jepi vetes pak luks

Një trajtim bukurie, një prerje flokësh, një maskë relaksuese në shtëpi apo një film i mirë – gjëra të vogla që të bëjnë të ndihesh i/e veçantë.

Shkëputu nga rutina

Në vend që të kalosh mbrëmjen në të njëjtin vend, provo diçka ndryshe: një koncert, ekspozitë, apo një shëtitje në një lagje tjetër të qytetit.

Përgatitu për fundjavën

Vendos plane të vogla për ditët në vijim, që të kesh diçka për të pritur me padurim. Kjo të jep motivim dhe energji pozitive.

Mos e shih të premten vetëm si fund të javës – shijoje si një fillim të vogël të diçkaje të bukur.

Përgatiti: A.Z. /UBT News/

Continue Reading

Magazinë

Kush do të trashëgojë pasurinë prej 12 miliardë dollarësh të Giorgio Armanit?

Published

on

Dizajneri i njohur i modës, Giorgio Armani, ka ndërruar jetë në moshën 92-vjeçare. Lajmin e ka konfirmuar kompania e tij me një njoftim të shkurtër: “Me pikëllim të pafund, Grupi Armani njofton vdekjen e krijuesit, themeluesit dhe forcës së pandalshme që e udhëhoqi: Giorgio Armani”.

I njohur si një punëtor i palodhur, Armani ishte i përfshirë në çdo aspekt të brendit e sfilatave. Pas vdekjes së tij, kontrolli mbi perandorinë Armani pritet të ndahet mes gjashtë trashëgimtarëve të përzgjedhur me kujdes, shkruan DailyMail.

Adhuruesit e modës pyesin se kush do të jetë pasardhësi i tij dhe kush do të trashëgojë pasurinë prej miliarda dollarësh.

Kompania gjeneronte 2.7 miliardë dollarë (2.3 miliardë euro) në vit, ndërsa perandoria e Armanit vlerësohej mbi 12.1 miliardë dollarë (10.3 miliardë euro). Aty përfshihen veshje, aksesorë mode, mobilje për shtëpi, parfume, kozmetikë, libra, lule, madje edhe çokollata.

Në një intervistë për Financial Times në gusht, Armani tha se donte që trashëgimtarët të ishin bashkëpunëtorët dhe familjarët e tij më të afërt. Ai nuk kishte fëmijë dhe nuk ishte martuar kurrë, ndonëse ka pasur marrëdhënie si me burra, ashtu edhe me gra.

Raportet e kompanisë dhe të mediave tregojnë se trashëgimtarët e tij janë: motra Rosanna, dy mbesat, një nip, partneri dhe krahu i djathtë Leo Dell’Orco, si dhe fondacioni bamirës që ai themeloi.

Të gjithë janë pjesë e bordit drejtues të kompanisë dhe, sipas statutit që Armani kishte hartuar më 2016, do të marrin aksione sipas funksioneve që mbajnë. Nipërit dhe mbesat e tij kanë pozita të larta brenda shtëpisë luksoze të modës.

“Ashtu siç e kam menduar, planin e trashëgimisë e kam ndërtuar mbi një proces gradual të transferimit të përgjegjësive që i kam mbajtur vetë, tek ata që më qëndrojnë më afër”, pati deklaruar Armani në atë kohë, duke e përmendur Dell’Orcon, drejtor i linjës së modës për meshkuj, si një nga figurat kyçe. Ai drejtonte modën për meshkuj në të gjitha linjat: Giorgio Armani, Emporio Armani dhe Armani Exchange. Për shumë vite ai u konsiderua krahu i djathtë dhe pjesë e familjes.

Edhe pse Armani rrallë fliste publikisht për jetën private, ai e ka quajtur Dell’Orcon personin më të afërt me të, me të cilin kishte ndarë shumë vite bashkëjetese. Në biografinë e tij Per Amore (2022), Armani shkroi:

“Ai është personi të cilit i kam besuar mendimet e mia më private – personale, profesionale e të tjera – dhe ai i ka ruajtur me diskrecion të madh.” Çifti nuk ishte martuar, por Armani kishte treguar se mbante një unazë diamanti “shumë të veçantë”.

Motra e tij Rosanna ka pasur rol në zhvillimin e perandorisë së tij të modës. Armani kishte edhe një vëlla, Sergio, me të cilin ishte i lidhur ngushtë. Madje Rosanna kishte pozuar si modele në fushatën pranverë/verë të vitit 1979.

Ndër trashëgimtaret e mundshme përmendet edhe mbesa Silvana Armani, e cila punoi përkrah xhaxhait në koleksionet për femra. Një tjetër mbesë, Roberta Armani, ishte e afërt me të. Ajo la karrierën në film për t’u bërë drejtoreshë e marrëdhënieve me publikun në kompaninë e xhaxhait dhe shpesh e përfaqësonte në evente ndërkombëtare.

Trashëgimtarët e tij pritet të ndajnë jo vetëm pasurinë e madhe, por edhe pronat e shumta: shtëpi në Milano, Toskanë, St. Tropez, Antigua dhe New York. Armani ishte gjithashtu pronar i ekipit të basketbollit Olimpia Milano, si dhe i një superjahti luksoz prej 60 milionë dollarësh, të gjatë 60 metra, ndërtimi i të cilit kishte zgjatur plot 30 muaj.

Continue Reading

Magazinë

Turqia ndalon koncertin e këngëtarit francez që mbështet luftën e Izraelit në Gaza

Published

on

Autoritetet turke kanë anuluar një koncert të planifikuar nga këngëtari franko-algjerian Enrico Macias në Stamboll, pas kundërshtimeve publike për qëndrimet pro-Izraelit. Zyra e guvernatorit të Stambollit njoftoi se performanca e Macias, e parashikuar për të premten, nuk do të zhvillohej.

Vendimi erdhi pas “thirrjeve intensive për protesta kundër koncertit”, sipas një deklarate zyrtare. Autoritetet shtuan se demonstrata të tilla mund të vendosnin protestuesit në një pozicion të padrejtë ligjor dhe të shkaktonin pakënaqësi, prandaj ndaluan të gjitha tubimet pranë vendit të ngjarjes.

Macias, 86 vjeç, u shpreh i zhgënjyer për anulimin, duke thënë për AFP se ishte “thellësisht i befasuar dhe i trishtuar që nuk mundi të takonte audiencën e tij, me të cilën gjithmonë ka ndarë vlerat e paqes dhe vëllazërisë”.

Ai shtoi se kishte performuar në Turqi për më shumë se gjashtë dekada dhe kishte një lidhje të gjatë me vendin. Macias ka qenë një figurë e njohur e muzikës popullore franceze që nga vitet 1960.

Ai nuk është i mirëpritur në Algjeri për shkak të qëndrimeve pro-Izraelit, duke përfshirë performanca për trupat izraelite dhe mbledhje fondesh për ushtrinë izraelite.

Në një intervistë të vitit 2025, Macias theksoi se nuk ka asgjë kundër palestinezëve dhe se dhuna izraelite ishte “një përgjigje ndaj Hamasit”. Koncerti i anulueshëm nxjerr në pah tensionet e vazhdueshme mes politikës dhe kulturës në rajon, duke reflektuar ndjeshmërinë e temave ndërkombëtare për publikun turk.

Continue Reading

Magazinë

Sabrina Carpenter: Jam e shkëputur dhe me mendësi të vjetër

Published

on

Sabrina Carpenter ka treguar se jeton një stil jete të pazakontë për një yll të muzikës, duke e përshkruar veten si e shkëputur dhe “old school” (me mendësi të vjetër).

Artistja 26-vjeçare ka thënë për revistën Interview se nuk ka as televizor në apartamentin e saj.

“Nuk jam vajzë televizori. Nuk kam fare TV në shtëpi. Tingëllon sikur jam e shkëputur dhe ‘old school’, kur jam aty, thjesht dëgjoj muzikë”, u shpreh ajo e cila ka përshkruar veten si “shpirt i vjetër muzikor”, që në fëmijëri është rritur duke dëgjuar këngë nga dekada të mëhershme.

“Është e vetmja gjë që di të dëgjoj. Me këtë jam rritur. Kohët e fundit po dëgjoj shumë ‘Blue Nile’. Vitet ’70 më japin ngushëllim. Dashuria ime për bende si ‘Fleetwood Mac’ dhe ‘ABBA’ është e pafundme, por po argëtohem shumë duke zbuluar albume të reja”, ka thënë ajo.

Ani se ka arritur sukses në vitet e fundit, ajo ka theksuar se nuk është ndjerë nën presion gjatë punës për albumin e ri, “Man’s Best Friend”.

“Ka kohë që e bëj këtë punë. Nganjëherë është e mirë, nganjëherë jo. Ekziston ideja se kur arrin një pikë të caktuar, ndjen presion e fillon të mendosh. Unë mendoj se nuk është ndryshe nga hera e fundit. Askush nuk më tha se duhej ta nxirrja albumin në një datë të caktuar. Nëse ndihesha e frymëzuar, thjesht shkruaja”, ka treguar ylli.

Pas suksesit të albumit të kaluar, “Short n’ Sweet”, ajo u ndje edhe më e afërt me publikun.

“Pata fat që njerëzit u lidhën me albumin e kaluar ashtu si ndodhi. Kjo më bëri të shkruaj edhe më shumë, se u ndjeva më e kuptuar. Përderisa këngët janë të sinqerta për mua, kjo është ajo që ka rëndësi”, ka shtuar ajo.

Continue Reading

Të kërkuara