Kulturë

Cila janë gjuhët më të vjetra në botë?

Gjuhët mund të transmetohen nga brezi në brez me shekuj, por bien në harresë, nëse nuk kanë lënë gjurmë me shkrim.

Published

on

Njohuritë e grumbulluara mund të humbasin shpejt, për shembull për shkak të metodave të vjetëruara të regjistrimit, që nuk i përdor më sot askush. Informacioni në një disketë apo në një disk mbetet i padobishëm, kur mungojnë pajisjet përkatëse për t’i dëgjuar.

Kësaj i shtohet edhe fakti që gjuha dhe shkrimi zhvillohen vazhdimisht, saqë edhe informacioni i një libri – që gjithsesi mund të hapet – bëhet i pakuptueshëm. Është gati e pamundur të arrish në informacione, që nuk janë të shkruara askund dhe të jenë ruajtur për pasardhësit.

Prandaj është aq e vështirë, t’i përgjigjesh pyetjes, se cila është gjuha më e vjetër e botës. Gjuhët mund të transmetohen nga brezi në brez me shekuj, por bien në harresë, nëse nuk kanë lënë gjurmë me shkrim.

Vetëm gjuha e shkruar lë gjurmë që dokumentohen. Dhe vetëm kur është shkruar mbi një material, që i ka rezistuar kohës. Shkrimet mbi materiale organike, si për shembull lëvore, kryesisht kanë humbur, ndërsa tekstet mbi gurë ose argjilë ndonjëherë janë ruajtur për mijëra vjet.

Nëse ne jemi sot në gjendje edhe t’i lexojmë dhe t’i kuptojmë, është diçka tjetër.

Dëshmitë më të vjetra të shkruara

Si dokumentet më të vjetra të gjuhës së shkruar cilësohen shkrimet kuneiforme, ku shenjat në formë pyke janë shtypur mbi pllaka të buta argjili. Shkrimet më të vjetra të njohura kuneiforme rrjedhin nga sumerët, që u zhvilluan prej shekullit të katërt p.e.s. në Mesopotani, në “territorin ndërmjet lumenjeve” Eufrat dhe Tigër (në Irakun e sotëm).

Tekstet datojnë nga periudha rreth vitit 3.200 p.e.s. Eposi i Gilgameshit është vepra më e njohur e gjuhës sumere. Gjuhët kuneiforme kanë qenë vendimtare edhe për zhvillimin e mëvonshëm të shkrimeve evropiane.

Pothuajse aq të vjetra janë edhe hieroglifet egjiptiane, që janë shkruar në varrin e faraonit Seth-Peribsen, 2775-2650 p.e.s duke u ruajtur kështu për pasardhësit.

Fjalia e gjetur aty: “Ai ka bashkuar të dy vendet për djalin e tij, mbretin e dyfishtë Peribsen” konsiderohet nga ekspertët si fjalia më e hershme e shkruar plotësisht.

Shkrimi është ruajtur, por ne vetëm mund të imagjinojmë, se si kanë tingëlluar gjuhët më të vjetra të shkruara, sumerishtja, akadishtja dhe gjuha e Egjiptit të lashtë. Sepse të tria gjuhët janë zhdukur, ato nuk përdoren më dhe nuk kanë pasardhës të gjallë.

Diversiteti gjuhësor në mbarë botën

Në mbarë botën sot ka 7.100 gjuhë, nga të cilat 40% janë të rrezikuara të zhduken. Disa gjuhë fliten nga më pak se 1.000 vetë dhe ekziston rreziku që ato të zhduken pas disa brezash. Kjo do të nënkuptonte humbjen e një pjesë të qenësishme të identitetit kulturor.

Nga ana tjetër ka 23 gjuhë, të cilat i përdor më shumë se gjysma e popullsisë së botës. Dhjetë gjuhët më të folura në mbarë botën janë anglishtja, gjuha kineze (mandarin), spanjishtja, hinduishtja, arabishtja, frengjishtja, bengali, rusishtja, portugalishtja, urdu. Në vendin e dymbëdhjetë vjen gjermanishtja.

Ndërsa gjuhët më të vjetra të shkruara janë zhdukur, disa gjuhë shumë të vjetra vazhdojnë të jetojnë ende sot, si për shembull gjuha tamile, e cila nga shumë gjuhëtarë konsiderohet si gjuha më e vjetër në përdorim.

Gjuha tamile është njëra nga  22 gjuhët zyrtare të Indisë dhe flitet në Indinë jugore dhe Sri Lanka nga afro 85 milionë vetë. Shkrimet e hershme tamile datojnë nga shekulli V p.e.s.

Megjithatë analiza e Tolkāppiyam, një teksti gramatikor në gjuhën tamile, lë të kuptosh se gjuha tamile duhet të jetë së paku 5.000 vjeçare, por sot thuajse nuk flitet. Shënimet më të vjetra në Sanskritishte ekzistojnë prej më shumë se 3000 vjetësh, janë tekste hinduiste të përpiluara midis viteve 1.500 dhe 1.200 p.e.s. të shkruara si veda, përmbledhje tekstesh fetare.

Ajo ka qenë kryesisht një gjuhë dijetarësh, e përdorur në tekstet e vjetra indiane, në shkrimet fetare dhe në veprat letrare. Megjithatë nga sanskritishtja e kanë origjinën shumë gjuhë moderne të Indisë dhe si dialekte rajonale.

Gjuha kineze është një nga gjuhët më vjetra në botë e folur në vazhdimësi dhe që përdoret sot nga më shumë se një miliardë vetë. Rrënjët e gjuhës mund të gjurmohen deri në mijëra vjet më parë.

Ajo supozohet të ketë dalë rreth 4.500 vjet më parë nga Proto-Sino-Tibetianishtja, e cila konsiderohet si paraardhëse e gjuhëve birmaneze dhe tibetiane.

Gjetjet më të vjetra të gjuhës së shkruar kineze konsiderohen mbishkrimet mbi guaskat e breshkave dhe eshtrat e kafshëve, të cilat janë rreth 3.300 vjeçare.

Ndër gjuhët më të vjetra, që fliten ende, bën pjesë edhe hebraishtja dhe arabishtja.

Rrënjët gjuhësore të këtyre dy gjuhëve afro-aziatike shkojnë në 10.000 deri 20.000 vjet më parë, megjithëse gjetjet më të hershme të shkruara të këtyre dy gjuhëve datojnë “vetëm” rreth 3000 vjet më parë.

A ka pasur një gjuhë të parë të përbashkët?

Edhe pse nuk mund të gjenden prova të shkruara, njerëzit kanë pasur sisteme komplekse komunikimi, që i kanë lejuar ata të komunikojnë për mijëra vjet.

Ekzistojnë teori të ndryshme gjuhësore për origjinën e gjuhës njerëzore, por asnjëra prej tyre nuk është e vërtetuar plotësisht.

Gjuha njerëzore mund të ketë lindur nga një kombinim faktorësh, duke përfshirë zhvillimin kompleks të trurit, ndërveprimin social dhe nevojën për bashkëpunim në gjueti dhe mbledhjen e ushqimit.

Gjuha mund të ketë dalë me kalimin e kohës nga kombinimi i gjesteve të duarve dhe lëvizjeve të trupit.

Ekziston edhe teoria se dikur ka ekzistuar një e ashtuquajtur “protogjuhë”, një gjuhë e përbashkët parahistorike, nga e cila kanë rrjedhur të gjitha gjuhët moderne me kalimin e kohës.

Kulturë

​Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë: Qeveria ta shtyjë procesin e liberalizimit të tregut energjetik

Published

on

Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë Kosovë dorëzon në Qeverinë e Kosovës kërkesën që të shtyhet procesi i liberalizimit të tregut energjetik.

Në konferencë të jashtëzakonshme për media, para objektit të Qeverisë, drejtori ekzekutiv i Dhomës së Tregtisë dhe Industrisë, Kushtrim Ahmeti tha se ky proces po vazhdon të përcillet me shkelje.

“Kemi edhe paralajmërime por edhe vet kërcënimet nga KEK-u sa i përket furnizimit me energji elektrike, e cila tashmë po u dërgon të gjitha bizneseve njoftimet kërcënuese e do tua ndërpres energjinë elektrike me 30 të këtij muaji. Asnjë biznes deri më sot nuk e ka marrë asnjë faturë sa u përket shpenzimeve që i ka bërë në periudhën qershor edhe korrik. Ky është një fakt i radhës qe dëshmon se i gjithë procesi i liberalizimit të energjisë elektrike në Kosovë është përcjell dhe vazhdon të përcjellët me një numër të madh të shkeljeve”, tha ai.

ZRRE dje ka njoftuar bizneset lidhur me përfundimin e periudhës së furnizimit të garantuar nga Furnizuesi i Mundësisë së Fundit.

Sipas ZRRE-së të gjithë konsumatorët që aktualisht furnizohen me energji elektrike nga (KEK) si Furnizues i Mundësisë së Fundit (FMF), se periudha maksimale e këtij furnizimi të garantuar përfundon më 30.07.2025, për konsumatorët që kanë shfrytëzuar këtë shërbim nga data 1 qershor 2025.

Gjithashtu edhe KEK ditë më parë ka njofuar se 30 korriku është data e fundit që do të furnizojë me energji elektrike të gjithë konsumatorët që nuk kanë gjetur furnizues në treg të hapur.

Në anën tjetër, më 12 qershor 2025 Bordi i Zyrës së Rregullatorit për Energji në mbledhjen e saj ka caktuar subjektin juridik KEK si Furnizues të Mundësisë së Fundit për periudhë gjashtë  mujore.

Continue Reading

Kulturë

​Vdes mundësi legjendar Hulk Hogan

Published

on

Legjendari amerikan dhe ikona e kulturës pop Hulk Hogan ka vdekur në moshën 71- vjeçare. Vdekja e tij erdhi vetëm disa javë pasi gruaja e tij Sky mohoi thashethemet për gjendjen e tij të rëndë shëndetësore.

Lajmi u konfirmua nga TMZ Sports, duke deklaruar se shërbimet e emergjencës u thirrën në shtëpinë e tij në Clearwater, Florida, herët në mëngjes të enjten për shkak të arrestit kardiak, raporton KosovaPress.

Hulk Hogan, emri i vërtetë Terry Bollea, e transformoi mundjen profesionale nga një sport i veçantë në një spektakël global argëtues familjar.

Karizma dhe teatraliteti i tij në ring tërhoqën miliona shikues, veçanërisht fëmijë dhe prindërit e tyre, dhe e ndryshuan përgjithmonë industrinë.

Në vitin 1996, ai bëri një kthesë në karrierën e tij, duke kaluar nga hero në horr duke themeluar fraksionin NWO (Rendi i Ri Botëror), dhe Hogan i “Hollywood-it”, ai arriti një nivel të ri fame.

Hogan ka pasur edhe një karrierë të shquar filmike, duke filluar me rolin ikonik të Thunderlips në filmin “Rocky III”.

Reality show “Hogan Knows Best” gjithashtu i solli atij popullaritet të madh. Karriera e tij është shënuar gjithashtu nga polemika. Ai u fut në Sallën e Famës së WWE në vitin 2005, por u përjashtua më 2015 për shkak të një skandali me komente raciste. Ai u rikthye në vitin 2020 si anëtar i NWO.

Continue Reading

Magazinë

Jimmy Kimmel sfidon Donald Trumpin

Published

on

Jimmy Kimmel, prezantuesi i emisionit “Who Wants To Be A Millionaire?”, ka shprehur dëshirën që presidenti amerikan Donald Trump të jetë pjesëmarrës në emisionin e tij, jo për ta nderuar, por për ta testuar publikisht.

I pyetur se cilin personazh të famshëm do të donte më së shumti ta kishte në karrigen e nxehtë, Kimmel u përgjigj me ironi për presidentin e SHBA-së.

“A nuk do të ishte argëtuese ta vendosnim Donald Trumpin në atë karrige, ta shihnim sa shumë di ai ‘gjeniu’? Do t’i thosha: ‘Të lutem, ulu. Çdo orë që kalon në një emision loje është një orë më pak që je president, kështu që unë e mbështes këtë!’”, ka thënë Kimmel për Extra, ka raportuar FemaleFirst.

Kimmel, 57 vjeç, ka theksuar se e vlerëson çdo të ftuar që merr pjesë në emision, pavarësisht rrezikut për reputacionin e tyre.

“E admiroj cilindo që vjen në këtë emision, sepse po rrezikon shumë nga reputacioni i vet”, ka thënë tutje ai.

Komentet e tij vijnë pasi presidenti Trump ka sulmuar disa nga figurat më të njohura të “late night shows” të televizioneve amerikane, përfshirë Kimmelin.

“Fjala është, dhe është një fjalë e fuqishme, që Jimmy Kimmel është tjetri që do të largohet nga loja e ‘talentëve të munguar’ në emisionet e natës, dhe menjëherë pas tij vjen Fallon. Këta janë njerëz pa asnjë talent, të paguar me miliona dollarë për të shkatërruar atë që dikur ishte televizion i shkëlqyer.  Është mirë t’i shohim duke ikur, dhe shpresoj që kam luajtur një rol të madh në këtë!”, ka shkruar Trump në platformën e tij Truth Social.

Kimmel iu përgjigj me ironi përmes Instagramit.

“Po dëgjoj që ti je tjetri. Apo ndoshta është thjesht një tjetër sekret i mrekullueshëm”, ka shkruar komediani.

Kontrata e Kimmel për emisionin “Jimmy Kimmel Live!”, që transmetohet në televizionin ABC, përfundon në vitin 2026.

Komediani Stephan Colbert ka hedhur dyshime mbi deklaratën e CBS, që e quajti vendimin për mbylljen e emisionit të tij një “vendim thjesht financiar”.

“Si mund të jetë thjesht një vendim financiar kur ‘The Late Show’ është numer 1 në shikueshmëri?”, pyeti Colbert.

Ky zhvillim erdhi pasi “Paramount Global”, kompania CBS, pranoi të paguante një dëm prej 16 milionë dollarësh ndaj Trump, pas një padie që ngriti lidhur me një intervistë të Kamala Harris në “60 Minutes”, që sipas tij ishte redaktuar në mënyrë mashtruese.

Në reagimin e tij, Colbert e quajti marrëveshjen “një ryshfet të madh dhe të trashë”, duke nënkuptuar lidhjen me pritjen që “Paramount” ka për miratimin e bashkimit të saj me kompaninë Skydance nga rregullatorët federalë.

Continue Reading

Magazinë

Probleme ligjore për Cardi B, paditet për hedhjen e mikrofonit

Published

on

Një grua nga Ohio po padit Cardi B, duke pretenduar se është goditur “me forcë” nga një mikrofon i hedhur nga reperja gjatë një performance në Drai’s Beachclub në Las Vegas në vitin 2023.

Sipas një padie të paraqitur në Gjykatën e Tetë Gjyqësore në Qarkun Clark, Nevada, gruaja, e identifikuar si Jane Doe, ishte në udhëtimin e saj të parë solo në Las Vegas dhe mori pjesë në performancën kryesore të Cardi-t në Drai’s Beachclub më 29 korrik 2023.

Padia pretendon se gjatë performancës së saj, Cardi, 32 vjeç, “u shfaq në skenë në kushte të temperaturës dukshëm të lartë dhe, ndërsa mbante një mikrofon, kërkoi verbalisht që publiku të spërkatte ujë mbi të”.

Në atë kohë, një klip nga koncerti u bë viral ku shfaqej krijuesja e “Bodak Yellow” duke i kërkuar turmës ta “spërkatnin me ujë” me një kusht .

Padia pretendon se Cardi “bëri gjeste dhe deklarata të përsëritura duke i inkurajuar pjesëmarrësit në koncert të hidhnin ujë, duke autorizuar dhe ftuar në mënyrë implicite spërkatjen e lehtë nga pijet”.

Doe pretendon se Cardi “e demonstroi më tej pëlqimin dhe pjesëmarrjen e saj duke derdhur ujë nga një shishe mbi trupin e saj ndërsa ishte në skenë” dhe se ajo “reagoi fizikisht ndaj spërkatjeve duke e goditur të pasmet ndërsa lëngjet e hedhura nga publiku binin në kontakt me të”.

Sipas padisë, Doe, në një përpjekje për të vepruar “në përputhje me mjedisin” dhe “në një mënyrë të pajtueshme me të pranishmit e tjerë, spërkati një pjesë të vogël të pijes së saj në drejtim të Cardi B”. Mirëpo më pas Cardi B hodhi mikrofonin në drejtim të saj.

Continue Reading

Të kërkuara