

Kulturë
Cila janë gjuhët më të vjetra në botë?
Gjuhët mund të transmetohen nga brezi në brez me shekuj, por bien në harresë, nëse nuk kanë lënë gjurmë me shkrim.
Published
2 years agoon
By
Betim GashiNjohuritë e grumbulluara mund të humbasin shpejt, për shembull për shkak të metodave të vjetëruara të regjistrimit, që nuk i përdor më sot askush. Informacioni në një disketë apo në një disk mbetet i padobishëm, kur mungojnë pajisjet përkatëse për t’i dëgjuar.
Kësaj i shtohet edhe fakti që gjuha dhe shkrimi zhvillohen vazhdimisht, saqë edhe informacioni i një libri – që gjithsesi mund të hapet – bëhet i pakuptueshëm. Është gati e pamundur të arrish në informacione, që nuk janë të shkruara askund dhe të jenë ruajtur për pasardhësit.
Prandaj është aq e vështirë, t’i përgjigjesh pyetjes, se cila është gjuha më e vjetër e botës. Gjuhët mund të transmetohen nga brezi në brez me shekuj, por bien në harresë, nëse nuk kanë lënë gjurmë me shkrim.
Vetëm gjuha e shkruar lë gjurmë që dokumentohen. Dhe vetëm kur është shkruar mbi një material, që i ka rezistuar kohës. Shkrimet mbi materiale organike, si për shembull lëvore, kryesisht kanë humbur, ndërsa tekstet mbi gurë ose argjilë ndonjëherë janë ruajtur për mijëra vjet.
Nëse ne jemi sot në gjendje edhe t’i lexojmë dhe t’i kuptojmë, është diçka tjetër.
Dëshmitë më të vjetra të shkruara
Si dokumentet më të vjetra të gjuhës së shkruar cilësohen shkrimet kuneiforme, ku shenjat në formë pyke janë shtypur mbi pllaka të buta argjili. Shkrimet më të vjetra të njohura kuneiforme rrjedhin nga sumerët, që u zhvilluan prej shekullit të katërt p.e.s. në Mesopotani, në “territorin ndërmjet lumenjeve” Eufrat dhe Tigër (në Irakun e sotëm).
Tekstet datojnë nga periudha rreth vitit 3.200 p.e.s. Eposi i Gilgameshit është vepra më e njohur e gjuhës sumere. Gjuhët kuneiforme kanë qenë vendimtare edhe për zhvillimin e mëvonshëm të shkrimeve evropiane.
Pothuajse aq të vjetra janë edhe hieroglifet egjiptiane, që janë shkruar në varrin e faraonit Seth-Peribsen, 2775-2650 p.e.s duke u ruajtur kështu për pasardhësit.
Fjalia e gjetur aty: “Ai ka bashkuar të dy vendet për djalin e tij, mbretin e dyfishtë Peribsen” konsiderohet nga ekspertët si fjalia më e hershme e shkruar plotësisht.
Shkrimi është ruajtur, por ne vetëm mund të imagjinojmë, se si kanë tingëlluar gjuhët më të vjetra të shkruara, sumerishtja, akadishtja dhe gjuha e Egjiptit të lashtë. Sepse të tria gjuhët janë zhdukur, ato nuk përdoren më dhe nuk kanë pasardhës të gjallë.
Diversiteti gjuhësor në mbarë botën
Në mbarë botën sot ka 7.100 gjuhë, nga të cilat 40% janë të rrezikuara të zhduken. Disa gjuhë fliten nga më pak se 1.000 vetë dhe ekziston rreziku që ato të zhduken pas disa brezash. Kjo do të nënkuptonte humbjen e një pjesë të qenësishme të identitetit kulturor.
Nga ana tjetër ka 23 gjuhë, të cilat i përdor më shumë se gjysma e popullsisë së botës. Dhjetë gjuhët më të folura në mbarë botën janë anglishtja, gjuha kineze (mandarin), spanjishtja, hinduishtja, arabishtja, frengjishtja, bengali, rusishtja, portugalishtja, urdu. Në vendin e dymbëdhjetë vjen gjermanishtja.
Ndërsa gjuhët më të vjetra të shkruara janë zhdukur, disa gjuhë shumë të vjetra vazhdojnë të jetojnë ende sot, si për shembull gjuha tamile, e cila nga shumë gjuhëtarë konsiderohet si gjuha më e vjetër në përdorim.
Gjuha tamile është njëra nga 22 gjuhët zyrtare të Indisë dhe flitet në Indinë jugore dhe Sri Lanka nga afro 85 milionë vetë. Shkrimet e hershme tamile datojnë nga shekulli V p.e.s.
Megjithatë analiza e Tolkāppiyam, një teksti gramatikor në gjuhën tamile, lë të kuptosh se gjuha tamile duhet të jetë së paku 5.000 vjeçare, por sot thuajse nuk flitet. Shënimet më të vjetra në Sanskritishte ekzistojnë prej më shumë se 3000 vjetësh, janë tekste hinduiste të përpiluara midis viteve 1.500 dhe 1.200 p.e.s. të shkruara si veda, përmbledhje tekstesh fetare.
Ajo ka qenë kryesisht një gjuhë dijetarësh, e përdorur në tekstet e vjetra indiane, në shkrimet fetare dhe në veprat letrare. Megjithatë nga sanskritishtja e kanë origjinën shumë gjuhë moderne të Indisë dhe si dialekte rajonale.
Gjuha kineze është një nga gjuhët më vjetra në botë e folur në vazhdimësi dhe që përdoret sot nga më shumë se një miliardë vetë. Rrënjët e gjuhës mund të gjurmohen deri në mijëra vjet më parë.
Ajo supozohet të ketë dalë rreth 4.500 vjet më parë nga Proto-Sino-Tibetianishtja, e cila konsiderohet si paraardhëse e gjuhëve birmaneze dhe tibetiane.
Gjetjet më të vjetra të gjuhës së shkruar kineze konsiderohen mbishkrimet mbi guaskat e breshkave dhe eshtrat e kafshëve, të cilat janë rreth 3.300 vjeçare.
Ndër gjuhët më të vjetra, që fliten ende, bën pjesë edhe hebraishtja dhe arabishtja.
Rrënjët gjuhësore të këtyre dy gjuhëve afro-aziatike shkojnë në 10.000 deri 20.000 vjet më parë, megjithëse gjetjet më të hershme të shkruara të këtyre dy gjuhëve datojnë “vetëm” rreth 3000 vjet më parë.
A ka pasur një gjuhë të parë të përbashkët?
Edhe pse nuk mund të gjenden prova të shkruara, njerëzit kanë pasur sisteme komplekse komunikimi, që i kanë lejuar ata të komunikojnë për mijëra vjet.
Ekzistojnë teori të ndryshme gjuhësore për origjinën e gjuhës njerëzore, por asnjëra prej tyre nuk është e vërtetuar plotësisht.
Gjuha njerëzore mund të ketë lindur nga një kombinim faktorësh, duke përfshirë zhvillimin kompleks të trurit, ndërveprimin social dhe nevojën për bashkëpunim në gjueti dhe mbledhjen e ushqimit.
Gjuha mund të ketë dalë me kalimin e kohës nga kombinimi i gjesteve të duarve dhe lëvizjeve të trupit.
Ekziston edhe teoria se dikur ka ekzistuar një e ashtuquajtur “protogjuhë”, një gjuhë e përbashkët parahistorike, nga e cila kanë rrjedhur të gjitha gjuhët moderne me kalimin e kohës.
Magazinë
Brad Pitt: Brezat e rinj e shijojnë më shumë artin
Published
1 day agoon
July 5, 2025By
UBT News
Gjatë një interviste në podcast-in “New Heights” me vëllezërit Travis dhe Jason Kelce, Brad Pitt ndau mendimet e tij për ndryshimin e brezave në botën e aktrimit.
61-vjeçari, që luan në filmin e ri “F1”, tha se aktorët e rinj sot janë më të lirshëm dhe e shijojnë më shumë procesin.
“Ne dikur ishim më të ngurtë. Sot, të rinjtë hyjnë në shumë fusha artistike dhe e marrin si kënaqësi dhe unë e admiroj këtë,” – u shpreh ai.
Me të njëjtin humor që e karakterizon, Pitt tha se për rolin e pilotit veteran kishte bërë “ushtrime” me shumë shaka për moshën, duke e kthyer edhe plakjen në lojë aktrimi.
Magazinë
Misteri mbi veshjen e humbur të dasmës së Lauren Sanchez, zhduket një nga 27 fustanet
Published
1 day agoon
July 5, 2025By
UBT News
Lauren Sánchez paketoi 27 fustane për dasmën e saj me themeluesin miliarder të Amazon, Jeff Bezos, në Venecia, por u largua me vetëm 26 pasi njëri u zhduk. Çifti, i cili tani po kalon muajin e mjaltit në Taormina, u martua gjatë një feste tre-ditore plot yje në qytetin e lagunës.
Ata u larguan nga Venecia të dielën, por misteri mbi fustanin e humbur ka ngjallur debat në Venecia, me Corriere della Sera që pretendon se është vjedhur, ndoshta nga dikush që i ka shpëtuar sigurisë dhe ka hyrë me forcë në një festë në ishullin e vogël të San Giorgio-s, ku çifti shkëmbeu unazat.
Gazeta tha se numri i vizitorëve që kishin hyrë në këtë event ishte i tillë sa oficerë nga njësia lokale e skuadrës antiterrorizëm të Italisë.
Gazeta pretendoi se një fustan i vjetër i dizenjuar nga Dolce & Gabbana, i veshur ose nga nusja ose nga e ftuara e dasmës Ivanka Trump, u gris dhe u përfshi nga flakët gjatë një feste tjetër. Burime të njohura me situatën konfirmuan se një fustan ishte zhdukur, por mohuan se ishte vjedhur. Nuk është e qartë se ku dhe kur është zhdukur fustani. Çifti akomodoi në hotelin shtatë yjesh Aman, ku thuhet se veshjet e nuses u mbajtën nën mbikëqyrje të ngushtë.
Burimet theksuan se nuk ishte bërë asnjë ankesë ligjore në polici për fustanin e humbur, me pritjen që veshja përfundimisht do të “shfaqej”. Ata gjithashtu mohuan raportin se një fustan u përfshi nga flakë dhe se në festime ishin infiltruar persona që kishin hyrë në portë.
Magazinë
Ava Max njofton shtyrjen e turneut: Vendimi më i vështirë që kam marr ndonjëherë
Published
1 day agoon
July 5, 2025By
UBT News
Këngëtarja me origjinë shqiptare dhe famë botërore, Ava Max, ka ndarë një lajm të papritur me ndjekësit e saj në Instagram, duke bërë të ditur se është detyruar të shtyjë turneun e saj muzikor.
Në një mesazh emocional të publikuar në Story, artistja e hitit “Sweet but Psycho” u shpreh se ky ka qenë një nga vendimet më të vështira të karrierës së saj.
“Shtyrja e turneut është vendimi më i vështirë që kam marrë ndonjëherë, por kur performoj për ju, gjithçka duhet të jetë në një standard me të cilin ndihem e kënaqur, dhe për momentin, nuk është ende aty ku dua”, ka shkruar Ava.
Duke treguar dashurinë për publikun dhe pasionin për skenën, ajo shtoi: “Të jem në skenë është gjëja ime e preferuar në botë. Për të sjellë një show që e meritoni të gjithë, më duhet pak më shumë kohë. Ju premtoj që do ia vlejë pritja”.
Ajo e mbylli mesazhin me një premtim për fansat: “Ju dua të gjithëve dhe mezi pres t’ju shoh. Së shpejti, ju premtoj!”
Reagimet e fansave kanë qenë mbështetëse dhe plot mirëkuptim, ndërsa shumë prej tyre kanë theksuar se presin me padurim të shohin një performancë të denjë për nivelin e saj artistik.

Sot mbi vendin tonë do të mbajë mot me diell dhe pjesërisht i kthjellë.
Instituti Hidrometeorologjik i Kosovës, ka njoftuar se temperaturat do të jenë 22 deri në 33 gradë celsius.
Edhe dita e diel do të jetë një mot pothuajse njësoj, me temperatura minimale 24 gradë celsius, ndërsa maksimalja e ditës pritet të arrijë deri në 35 gradë celsius. /UBT News/

Çmimet ndërkombëtare të UBT-së, një traditë mirënjohjeje e repsekti

Gol emocionues i Dembele, dedikim për Jota pas humbjes tragjike

Dështoi edhe tentimi i 42-të, Kuvendi ende pa kryeparlamentar

Gashi: Kryetari i Kuvendit duhet të zgjidhet me votim të hapur

Çitaku: Edhe më të rrezikshme se kërcënimi me bombë janë prirjet totalitare të LVV-së

Jamal Musiala pëson lëndim të rëndë në ndeshjen Bayern – PSG

Haradinaj reagon për deklaratën e Bekë Berishës: Do ta shohim kur të vijë momenti

Zemaj: Besojmë që VV do të gjejë mirëkuptimin për zgjedhjen e kryetarit të Kuvendit

Bogujevci: Votimi është obligim, opozita nuk duhet ta bllokojë procesin
Të kërkuara
-
Lajmet nga UBT2 months ago
Profesori, Arsim Hajdari, doktoron me temën “New Perspective of Biological Therapy in Treatment of Age-Related Macular Degeneration”
-
Lajmet3 months ago
Studentët e Psikologjisë në UBT zhvilluan një vizitë studimore në qendrën psikologjike “Radix” dhe Asociacionin Kosovar për Psikoterapi Trupore
-
Lajmet nga UBT4 weeks ago
UBT organizon debat rreth zgjerimit të BE-së dhe ruajtjes së vlerave evropiane
-
Lajmet nga UBT1 month ago
UBT – Institucioni privat me më së shumti programe të akredituara nga Agjencia e Akreditimit të Kosovës