Ngjyra e syve është unike për gjithsecilin prej nesh. Por nëse sytë i keni blu, atëherë jeni akoma dhe më special.

Njerëzit me sy blu janë të rrallë

Shumica kanë sy kafe, e vetëm 8% deri në 10% janë me fat të kenë sy me ngjyrë. Sipas World Atlas, shumica e njerëzve me sy blu jetojnë në Evropë.

Mund t’i përballojnë më lehtë dhimbjet

Njerëzit me sy në ngjyrë të çelur janë me fat të kenë tolerancë më të lartë të dhimbjes sesa njerëzit me sy të errët. Një studiues anketoi 58 gra që prisnin foshnje e zbuloi se gratë me sy blu përjetuan më pak dhimbje dhe e përballuan më mirë procesin. Ndonjë mama mund të na e vërtetojë këtë hipotezë?!

Sytë blu, në të vërtetë, nuk janë blu

Shumica e racës njerëzore e merr ngjyrën e syve kafe nga melanina, pigmenti që është përgjegjës edhe për ngjyrën e lëkurës. Por, kur bëhet fjalë për sytë blu, e marrin ngjyrën e tyre si rezultat i pasqyrimit të dritës. Thjesht i njëjti ‘mashtrim’ që bën oqeanin dhe qiellin të duken blu. Ndaj keni të drejtë të krenoheni me sytë tuaj.

Të gjithë njerëzit me sy blu kanë të njëjtin paraardhës

Një ekip shkencëtarësh në Universitetin e Kopenhagës zbuloi se të gjithë njerëzit me sy blu mund të kenë një lidhje të fshehtë. Diku nga 6 mijë deri në 10 mijë vjet më parë, të gjithë kishin sy kafe, por në një moment, gjenet që kontrollonin nivelin e melaninës bënë mutacion. Ky mutacion kufizoi sasinë e melaninës që mund të prodhonin dhe “ktheu” sytë kafe në blu. Të gjithë njerëzit me sy blu e kanë trashëguar këtë “kthim” gjenetik pikërisht në të njëjtin vend në ADN-në e tyre. E komplikuar apo jo?

Janë më të ndjeshëm ndaj dritës

Nëse sytë tuaj janë me ngjyrë të çelur, duhet të jeni të kujdesshëm kur i mbroni nga dielli. Okulistët besojnë se njerëzit me iris blu priren të jenë më të ndjeshëm ndaj dritës. Epo, ja vlen që ti mbroni, që të vazhdoni të shisni mend.

Mund të ndryshojnë ngjyrë

Sytë blu mund të duken se janë me ngjyra të ndryshme në varësi të kushteve të dritës. Kjo ndodh, se sytë blu marrin ngjyrën nga drita që hyn dhe më pas reflektohet përsëri. Por mos harroni të vendosni dhe pak make-up e jeni gati të rrëzëlleni!

Një rishikim i një studimi të vitit 2020 ka treguar se djemtë kanë gjasa 10 herë më shumë të referohen për vlerësim për autizëm sesa vajzat.

Ndërkohë, një studim i 2023 ka sugjeruar se deri në 80% të vajzave e grave diagnostikohen gabimisht me ankth social, çrregullim të ushqyerjes ose çrregullim të personalitetit, përpara se të marrin diagnozën e saktë si autike, ka raportuar CNN.

Prej dekadash, studiuesit e kanë parë autizmin si çrregullim që u ndodh djemve. Por pse?

A është për shkak se simptomat janë vëzhguar kryesisht te djemtë dhe vajzat nuk janë kontrolluar siç duhet?

Këto paragjykime dhe mangësi janë në qendër të librit të ri të neuroshkencëtares Gina Rippon, “Off the Spectrum: Why the Science of Autism Has Failed Women and Girls”, ku ajo analizon se si dhe pse shkenca e ka injoruar autizmin te vajzat e gratë.

Rippon, profesoreshë në Aston Brain Centre në Birmingham, ka zbuluar se nga mbi 120 studime të trurit për autizmin, rreth 70% testonin vetëm djemtë ose përfshinin shumë pak vajza. Ajo ka theksuar se vetëm më pak se 10% e mbi 4000 pjesëmarrësve ishin gra.

“U trondita kur kuptova se unë e kolegët e kishim keqkuptuar thellësisht natyrën e autizmit te vajzat dhe gratë”, ka thënë Rippon për CNN.

Pse ndodhi kjo?

“Më pëlqen ta them që ‘zarët diagnostikuese ishin të manipuluar që në fillim’. Nuk ka ndonjë biomarker fizik për autizmin, nuk mund të bëjmë një rreze X për ta zbuluar. Diagnoza bazohet te sjellje të ndryshme që janë identifikuar ndër vite … por këto sjellje janë përshkruar sipas asaj që shfaqet te djemtë”, ka thënë Rippon.

Ajo ka shtuar se testet me “standarde të arta” për diagnostikim ishin ndërtuar sipas sjelljeve të djemve, ndaj vajzat nuk përfshiheshin.

Në shumë raste, vajzat që silleshin ndryshe etiketoheshin si të turpshme dhe thuhej se “do të rriten dhe do ta kalojnë”.

Edhe kur prindërit kishin përvojë me autizmin, si në rastin e studiuesit të njohur Kevin Pelphrey që ka një djalë dhe një vajzë autike, diagnoza e vajzës u refuzua disa herë nga ekspertët.

“Ju do të mendonit që ata e dinin për çfarë flisnin, por sërish, diagnoza e vajzës së tyre u injorua. U thuhej: ‘Ajo është thjesht e turpshme. Do t’i kalojë këto sjellje.’”

Pse është kaq e vështirë të identifikohet autizmi te vajzat?

Sipas Rippon, kjo ndodh për tri arsye kryesore:

Paragjykimi konfirmues — njerëzit kanë prirjen të interpretojnë informacionin sipas asaj që besojnë.

Në një eksperiment, mësuesve iu paraqitën të njëjtat simptoma, por një herë u tha që quhej “Jack” dhe herën tjetër “Chloe”. Mësuesit ishin shumë më të prirë të thoshin që “Jack” ishte autik dhe kishte nevojë për ndihmë, por jo “Chloe”.

Vajzat shfaqin autizmin ndryshe nga djemtë, në vend që të reagojnë me agresivitet apo zhurmë vajzat tërhiqen, janë të qeta, të turpshme, dhe kjo shpesh keqinterpretohet si sjellje normale.

Maskimi apo “kamuflimi” — shumë vajza autike përpiqen të fshehin sjelljet ndryshe për t’u përshtatur me shoqërinë që nga mosha 4-5 vjeç.

“Këto vajza janë si kameleonë. Njëra prej tyre më tha: ‘Të tjerët më mendojnë si të çuditshme. Unë përpiqem të kuptoj pse dhe mundohem të mos jem e çuditshme’”, ka thënë profesoresha.

Sipas saj, nuk është diçka e re. Që në vitet ’80, Lorna Wing ka thënë që “Ndoshta vajzat janë më të mira për të fshehur problemet e tyre. Ndoshta ato mësohen të sillen më mirë që herët”. Çfarë do të thotë diagnoza për një vajzë apo grua?

Sipas Rippon, shumë gra që diagnostikohen saktë ndjejnë lehtësim të madh.

“Ishte një moment ku gjithçka filloi të marrë kuptim. Shumë ndjenin pendesë për vitet e humbura, duke menduar si mund të kishte qenë jeta e tyre po të ishin diagnostikuar më herët.”

Ajo ka theksuar se shumë vajza autike duan lidhje sociale, por se kuptojnë “gjuhën e sjelljes shoqërore”, si të ruajnë kontaktin me sy, të mos flasin gjatë për një temë që u intereson vetëm atyre, apo si të qëndrojnë në një grup.

“Një vajzë më tha se është si të jesh e shurdhër nga lindja – nuk e kupton që ekziston ‘zëri i fjalëve’ që të tjerët e përdorin për të komunikuar. E njëjta gjë ndodh me autizmin te vajzat – ato nuk e dëgjojnë gjuhën e sjelljes sociale.”

Si mund të përmirësohet diagnostikimi?

Përfshirja e ndjeshmërisë ndaj shqisave, si veshjet e leshta, dritat e forta a zhurmat e larta që janë më të zakonshme te vajzat.

Këto janë shtuar kohët e fundit në manualin diagnostik. Të krijohen kushte të përshtatshme në shkolla– si p.sh. testime në dhoma të ndara apo përdorimi i kufjeve për të reduktuar stimujt. Edukimi për mirësinë dhe përfshirjen, vajzat që janë të vetëdijshme për refuzimin social ndihen të lënduara. Disa nga intervistat më të dhimbshme, thotë Rippon, ishin me vajza që thonin: “E di që më shohin si të çuditshme”.

A luajnë rol ilaçet? – Rippon ka theksuar se nuk është pro ilaçeve te fëmijët, por që disa probleme si çrregullimet e gjumit apo të tretjes ndihmojnë në përmirësimin e cilësisë së jetës.

“Shumë nga vështirësitë e sjelljes nuk janë të trajtueshme me ilaçe. Ato janë pasojë e ankthit të përhershëm përballë situatave sociale, jo për shkak se kanë nevojë për antidepresivë”, ka theksuar ajo.

A duhet të dëgjohen më shumë njerëzit autikë?

“Është thelbësore që studiuesit të flasin me vetë personat autikë dhe të pyesin: ‘Si është të jesh ti?’” ka shpjeguar Rippon. Ajo mbështet fuqishëm qasjen e hulumtimit pjesëmarrës, ku personat autikë janë pjesë e ekipeve shkencore.

Ata ndihmojnë në formulimin e pyetjeve dhe në interpretimin e përgjigjeve. Rippon rekomandon edhe dokumentarin “Here Come the Girls”, ku gra autike rrëfejnë përvojat e tyre.

Nga gjashtë pajisje ju vjen fatura më e lartë. Të gjithë kemi pasur frikë, të paktën një herë në jetën tonë, të kontrollojmë faturën e energjisë.

Vlera mund të jetë shumë më e lartë se sa presim, e duhet të gjejmë gjithmonë një mënyrë për të kursyer sa më shumë që të jetë e mundur.

Mjafton të keni kujdes në disa pajisje, pasi harxhojnë shumë energji dhe ju sjellin faturë të lartë në fund të muajit.

Karikuesi i celularit – Shumë i lënë karikuesit në prizë, e nuk e kanë dijeninë sa mund të rritin kostot. Konsumi mesatar i energjisë i një karikuesi është 0.26 W, duke mos e përdorur arrin në 1 W deri në 5 W, edhe kur është i lidhur një pajisje celulare plotësisht të karikuar.

Mikrovala – Nëse nuk hiqet nga priza, konsumon 3 W më shumë. Gjëja më e mirë është që ta shkëpusni kur nuk është në përdorim.

Kompjuterët – Megjithëse laptopët përdoren më shumë, kompanitë e mëdha dhe njerëzit që punojnë në shtëpi përdorin kompjuterë fikse. Këto pajisje janë në funksion dhe konsumojnë shumë energji. Kompjuterët, edhe kur janë të fikur, mund të konsumojnë deri në 21 W.

Makineria e kafesë – Hiqjani prizën kur nuk e keni në përdorim pasi konsumon rreth 1W më shumë.

Telefoni pa kabllo – Edhe pse janë të rralla, këto pajisje ende përdoren gjerësisht, dhe konsumojnë rreth 3W kur ato janë në prizë.

Televizori – TV harxhon 3W më shumë kur është i fikur, por ende në prizë. E njëjta gjë funksionon edhe tek modelet me konsum A +.

Shumë njerëz e gjejnë veten të tërhequr nga udhëtimet e gjata pa praninë e personave të tjerë.

Kjo zgjedhje, e cila mund të duket e pazakontë për disa, lidhet me një sërë faktorësh që kanë të bëjnë me personalitetin, mirëqenien emocionale dhe nevojën për vetëreflektim.

Kërkimi i paqes dhe qetësisë – Udhëtimet e gjata vetëm shihen si mundësi për të shmangur zhurmën dhe kërkesat e jetës së përditshme. Për shumë ky është një moment për të rigjetur paqen e brendshme e për të përjetuar një ndjenjë qetësie që është e vështirë të arrihet në prani të të tjerëve. Shumë prej tyre e përdorin këtë kohë për t’u lidhur me veten dhe për të dëgjuar mendimet e tyre pa ndërhyrje të jashtme.

Vetëreflektim dhe zhvillim personal – Udhëtimet vetëm ofrojnë hapësirë të veçantë për vetëreflektim e zhvillim personal. Individi ka mundësi të mendojë mbi përvojat, të analizojë vendimet e marra dhe të reflektojë mbi qëllimet e ardhshme.

Ndjenja e lirisë dhe pavarësisë – Një tjetër arsye kryesore pse njerëzit preferojnë udhëtimet e gjata vetëm. Kur udhëtojnë vetëm, individët kanë kontroll mbi itinerarin, kohën dhe aktivitetet. Kjo liri për të bërë zgjedhje të pavarura e për të ndryshuar planet në çdo moment është një ndjesi që shumë njerëz e vlerësojnë dhe e kërkojnë.

Përballja me frikën dhe sfida vetjake – Udhëtimi vetëm është mënyrë për të përballuar frikën e testuar kufijtë e tyre. Duke përjetuar sfida të reja pa mbështetjen e të tjerëve, forcohet vetëbesimi dhe aftësia për të përballuar situata të paparashikuara. Kjo përvojë shpesh çon në një rritje të konsiderueshme të aftësive personale dhe në ndërtimin e një karakteri më të fortë.

Kërkimi i aventurës dhe eksplorimit të së panjohurës – Disa njerëz janë të tërhequr nga aventura e dëshira për të zbuluar vende dhe kultura të reja. Udhëtimi vetëm u ofron atyre mundësinë për të përjetuar botën në mënyrë të vërtetë. Ky lloj eksplorimi ndihmon në zhvillimin e një kuptimi më të thellë të botës dhe të vendit të tyre në të.

Udhëtimet e gjata vetëm janë më shumë sesa një zgjedhje për të kaluar kohën në vetmi; ato janë një rrugë për vetëreflektim, zhvillim personal dhe eksplorim të botës.

Këto udhëtime vetëm me raste ofrojnë paqen, lirinë dhe aventurën që ata kërkojnë duke u bërë përvojë e vlefshme dhe gjithashtu e domosdoshme për rritjen dhe mirëqenien e tyre personale.