Në një zhvillim që ka ngritur shqetësime dhe ka hapur diskutime të mprehta ligjore, një gjykatë e Lartë e Delhit ka sugjeruar se urdhri i ndalimit të importit të librit The Satanic Verses nga Salman Rushdie, i lëshuar në vitin 1988, mund të mos jetë më në fuqi, pasi qeveria nuk ka mundur ta gjejë atë dokument. Kjo ka bërë që të lindë një pyetje që ka ngatërruar ekspertët ligjorë: a është ende e vlefshme një ndalim kur nuk mund të gjendet asnjë kopje e urdhrit të tij?

Ky libër, që ka shkaktuar reagime të forta nga disa grupe myslimane, të cilët e cilësojnë si blasfemik, u ndalua menjëherë pas publikimit të tij, duke ndezur protesta dhe polemika në mbarë botën. Kjo çoi edhe në një fatwa të lëshuar nga Ajatollahu Khomeini në vitin 1989, i cili kërkoi vrasjen e Rushdie-s, duke e detyruar autorin të fshihej për pothuajse një dekadë.

Megjithëse libri mbetet ende i ndaluar në Indi, disa ekspertë ligjorë besojnë se mund të importohet nëse qeveria nuk e ribën të vlefshme ndalimin, ndërsa të tjerë paralajmërojnë se ende mund të ekzistojnë pengesa praktike.

Çështja u ngrit kur Sandipan Khan, një banor i shtetit të Bengalit Perëndimor, u përpoq të blinte librin, por mësoi se ai nuk mund të publikohej në Indi dhe nuk mund të importohej. Në vitin 2017, Khan paraqiti një kërkesë për të drejtën e informacionit (RTI) për të marrë njoftimin zyrtar që ndalonte importin e librit, por ai u dërgua përmes disa departamentesh pa mundur ta gjente. Në vitin 2019, Khan e çoi çështjen në Gjykatën e Lartë të Delhit, duke argumentuar se ndalimi po ndikonte në lirinë e tij për të lexuar.

Pas pesë vitesh kërkimesh dhe pa një përgjigje të qartë nga departamentet qeveritare, më 5 nëntor, gjykata shpalli se nuk kishte mundësi tjetër veçse të “presupozohej” se nuk ekziston një njoftim të tillë, dhe për këtë arsye nuk mund të vlerësohej vlefshmëria e tij.

Ky rast ngre një pyetje të mprehtë ligjore: a është një njoftim i vlefshëm nëse nuk mund të gjendet kopja e tij?

Përgjigja e thjeshtë është se ende nuk e dimë. Gjykata nuk ka sqaruar ende nëse libri mund të jetë i disponueshëm në Indi, por i ka këshilluar z. Khan të ndjekë mundësitë ligjore për ta siguruar atë. Avokati i tij, Uddyam Mukherjee, theksoi për BBC-në se as departamentet federale nuk mundën të ofronin një përgjigje të qartë kur u pyetën nga gjykata.

“Kam hasur në shumë raste, por asnjëherë në një situatë të tillë,” tha Madan Lokur, ish-gjyqtar në Gjykatën e Lartë të Indisë. Ai theksoi se, nëse nuk gjendet njoftimi, “teorikisht nuk ekziston ndalim dhe libri mund të importohet”. Megjithatë, ai shtoi se qeveria mund të lëshojë një njoftim të ri për ta ndaluar importin e librit.

Nga ana tjetër, disa ekspertë ligjorë mendojnë se ky sugjerim është pak ekstreme. Raju Ramachandran, një avokat i njohur, tha se gjykata nuk ka dhënë të drejtën për importimin e librit, por ka shpallur vetëm se ky peticion ka humbur vlefshmërinë, pasi nuk u gjet njoftimi. Avokati Sanjay Hegde e shpalli këtë situatë si një pasojë të një heshtjeje të madhë: “Në fund të fundit, askush nuk kishte guximin të e botojë atë libër në Indi”, tha ai.

Në vitin 2012, qeveria e shtetit të Rajasthan kërkoi arrestimin e katër shkrimtarëve indianë pasi ata lexuan disa pasazhe nga The Satanic Verses në një festival letrar, duke shkaktuar një tjetër valë të protestave. Megjithatë, kopjet online të librit janë të vështira për t’u gjetur në Indi.

Salman Rushdie, 76 vjeç, vazhdon të përballet me kërcënime për shkak të pikëpamjeve të tij të hapura për Islamin. Në vitin 2022, ai humbi një sy dhe kaloi gjashtë javë në spital pas një sulmi me thikë, ku ai u qëllua deri në dhjetë herë gjatë një ngjarjeje në shtetin e New York-ut. Autoritetet kanë ngritur akuza për tentativë vrasjeje ndaj të dyshuarit Hadi Matar.

Në memorien e tij të fundit, Rushdie kritikon përgjigjen ndaj librit të tij, duke theksuar se “asnjë organ i autorizuar [në Indi] nuk e ka shqyrtuar librin, dhe as që ka pasur një proces gjyqësor”./BBC/D.E.

Në një moment historik që shënon ardhjen e një epoke të re në artin botëror, portreti i Alan Turingut, realizuar nga roboti humanoid artist Ai-Da, u shit në ankand për shifrën rekord prej 1,084,800 dollarësh (1 milion euro). Veprës së titulluar A.I. God, e cila përshkruan figurën legjendare të babait të shkencës kompjuterike moderne, i paraprinë 27 oferta konkurruese në ankandin prestigjioz të Sotheby’s, duke kapërcyer ndjeshëm pritshmëritë fillestare.

Ankandi jo vetëm që e ngre në piedestal Ai-Da-n, si robotin e parë humanoid artist që shet një vepër arti në një shtëpi të njohur ankandesh, por edhe shenjon një “frontierë të re në tregun global të artit”, sipas deklaratës së Sotheby’s. Kjo shitje ka hapur një faqe të re, duke vendosur një standard të ri për artin e krijuar nga robotët në skenën ndërkombëtare.

Para se portreti të arrinte rekordet në ankand, Ai-Da dhe krijuesi i saj Aidan Meller u shprehën për Euronews Culture mbi frymëzimin pas veprës: “Alan Turing ishte një matematikan me vizion të jashtëzakonshëm dhe mendimtar origjinal. Jam e lumtur që kjo vepër, e ekspozuar në Kombet e Bashkuara në Gjenevë, hedh dritë mbi kontributet e tij të jashtëzakonshme,” tha Ai-Da, në një intervistë të veçantë përmes një video thirrjeje.

Krijuar në vitin 2019, Ai-Da përbën një përzierje mahnitëse të inteligjencës artificiale dhe mekanikës avancuese, duke e bërë atë të aftë të vizatojë dhe të pikturojë përmes kamerave të sofistikuara të instaluara në sytë e saj dhe algoritmeve komplekse që ndërthuren me një krah të dizajnuar enkas për artin.

Procesi kreativ i Ai-Da-s: Nga ideja tek vepra finale

Sipas Meller-it, çdo krijim i Ai-Da-s fillon me një bisedë iniciale ku sugjeron tema për portretet e saj, siç ishte edhe rasti i Turingut. Pas përzgjedhjes së një fotografie të tij, Ai-Da përgatiti disa skica fillestare dhe vizatime në formate të ndryshme, të cilat më pas u përpunuan për të prodhuar portretin përfundimtar.

“Ai-Da nuk mund të krijojë pa ndihmën e njeriut,” shpjegon Meller. “Ajo fillon nga një bazë dialoguese dhe ide artistike që e përshkruan në mënyrën e saj unike.”

Një vepër me një mesazh të fortë etik

Titulli provokativ i veprës, AI God, nuk është rastësor. Për Meller-in, ky emër reflekton një ndryshim të madh që po ndodh tani, ku vendimet po kalojnë gjithnjë e më shumë nga kontrolli i njeriut drejt algoritmeve. “Ekziston një zhvendosje e fuqisë drejt teknologjisë,” shpjegon ai. “Ndërkohë që inteligjenca artificiale po shndërrohet në një forcë që mund të ndikojë në miliona jetë, është e nevojshme të përballojmë pyetjet etike që ajo sjell.”

Portreti i Turingut, për Meller-in, është një thirrje për reflektim mbi përgjegjësinë që kemi ndaj teknologjisë. “Si mund ta përdorim këtë teknologji në mënyrë etike dhe të përgjegjshme? Dhe si mund të sigurojmë që ajo të jetë në të mirë të planetit dhe njerëzimit, përballë fuqisë së saj të pakufishme?”

Roli i Ai-Da-s në botën e artit dhe kulturës

Në vetëm pak vite, Ai-Da ka fituar vëmendjen ndërkombëtare me ekspozita të mirënjohura në Bienalen e Venecias, Ashmolean Museum në Oksford dhe Design Museum në Londër. Pavarësisht mekanikës dhe algoritmeve, Ai-Da ka përçuar mesazhe të fuqishme në krijimet e saj artistike, duke ngjallur pyetje mbi natyrën e artit, teknologjisë dhe shpirtit krijues.

Me këtë shitje që thyente çdo parashikim, Ai-Da ka shpalosur një perspektivë të re për artin, ku njerëzit dhe inteligjenca artificiale ndërthuren për të eksploruar një botë të re krijuese, të mbushur me sfida dhe premtime të mëdha për të ardhmen e artit dhe të njerëzimit./Euronews/

Muzeu Historik Kombëtar i dedikoi një ditë të veçantë sot Formulës së Pagëzimit, dokumentit që njihet si një nga trashëgimitë më të çmuara të shkrimit shqip. Ky dokument, i cili është i vetmi i njohur deri tani si më i vjetri në gjuhën shqipe, është një fjali e shkurtër e shkruar në dialektin e Veriut, që ka mbijetuar përmes shekujve. Fjalët e thjeshta që përmban janë: “Unte’paghesont premenit Atit et birit et spertit senit”, dhe ato kanë një kuptim të thellë historik dhe kulturor për shqipen dhe identitetin kombëtar.

Ky dorëshkrim i njohur në latinisht u zbulua për herë të parë në vitin 1915 nga historiani rumun Nikolla Jorga, i cili e gjeti në bibliotekën “Laurenziana” të Firencës. Pas gjetjes, Jorga e botoi këtë dokument, i cili ka ndihmuar në çmimin e vlerës së shkrimit shqip dhe lidhjen e tij me periudhat e hershme të historisë kombëtare.

Formula e Pagëzimit është një letër qarkore e kryepeshkopit të Durrësit, Pal Ëngjëllit, një nga bashkëpunëtorët më të ngushtë të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, dhe përdorej nga familjet shqiptare për të kryer ritualin e pagëzimit të fëmijëve të porsalindur, në rastet kur ata nuk kishin mundësi t’i çonin në kishë. Ky dokument është shkruar me alfabetin latin, që është shumë i ngjashëm me atë që përdori Gjon Buzuku në veprën e tij të njohur.

Për të shënuar 100-vjetorin e Kongresit të Manastirit, në vitin 2008, Muzeu Historik Kombëtar e botoi librin me titull “Formula e Pagëzimit”, i cili përmban kumtesa, hulumtime dhe studime të thella mbi këtë dokument të çmuar. Ky botim ka një rëndësi të jashtëzakonshme, sepse përmes tij njihet për herë të parë në mënyrë më të detajuar konteksti dhe përdorimi i Formulës së Pagëzimit si dokument i parë i shkruar në gjuhën shqipe, duke e bërë atë një gur themeli për studimet mbi gjuhën dhe kulturën shqiptare.

Ky dokument ka një rëndësi të veçantë për të kuptuar lidhjen e fortë të shqiptarëve me besimin dhe gjuhën e tyre, si dhe për të njohur evolucionin e shkrimit shqip, që nga periudha e parë e përdorimit të tij deri në ditët e sotme. Formula e Pagëzimit është një thesar i paçmuar që lidh historinë me gjuhën, besimin dhe traditat e popullit shqiptar./UBTNews/

Në muajin nëntor, ekranet e mëdha po shkëlqejnë me produksione të jashtëzakonshme, duke filluar nga premierat muzikore deri te rikthimi epik i Ridley Scott në Romën e lashtë. Këto janë filmat që duhet të shihni këtë muaj, secili me një histori unike që shpaloset përmes kastit dhe regjisorit të zgjedhur me kujdes.

Fara e Fikut të Shenjtë, Drama prekëse e “The Seed of the Sacred Fig” të regjisorit iranian Mohammad Rasoulof është po aq e jashtëzakonshme sa vetë historia pas krijimit të saj. Rasoulof, i njohur për qëndrimin e tij kundër regjimit në Iran, xhiroi këtë film në fshehtësi, duke sfiduar me guxim rrethanat e ashpra të një regjimi represiv. Pas pranimit të filmit në Festivalin e Kanës, Rasoulof u dënua me tetë vite të tjera burg, por arriti të arratisej dhe të merrte pjesë në premierën e tij madhështore në tapetin e kuq. Ky thriller i fuqishëm me personazhe të thella si Iman dhe Najmeh, që përpiqen të mbajnë një qetësi mes trazirave politike dhe familjare, ngre zërin për abuzimin e pushtetit dhe shtypjen e grave nën patriarkinë fetare.

Mësimi i Pianos, bazuar në dramën fituese të çmimit Pulitzer të August Wilson, “The Piano Lesson” është një testament i dashurisë dhe trashëgimisë familjare, ku Denzel Washington si producent, Malcolm Washington si regjisor dhe John David Washington si protagonist sjellin në jetë një histori me rrënjë të thella. Vëllezërit dhe motrat Boy Willie dhe Berniece përballen me pyetjen nëse duhet të shesin një piano të çmuar të gdhendur me fytyrat e paraardhësve të tyre të skllavëruar. Ky film, që ndërthur temat e pasurisë emocionale dhe lidhjeve me të kaluarën, është një kujtesë prekëse se trashëgimia e vërtetë shpeshherë është më shumë se pasuri materiale.

Emilia Pérez, Jacques Audiard kthehet me një tjetër krijim të guximshëm, “Emilia Pérez,” ku Zoe Saldaña interpreton një avokate të vendosur të ndihmojë një gangster meksikan për të ndryshuar gjininë dhe për të nisur një jetë të re si Emilia. Me një kthesë interesante, filmi është një muzikal, ku aktorët si Saldaña dhe Selena Gomez performojnë këngë të shkruara nga ylli francez Camille. Ky film, siç thekson Nick Howells nga Evening Standard, është një tribut për gratë e jashtëzakonshme që sfidojnë pengesat nën presionin më të madh.

Here, me regjinë e Robert Zemeckis dhe skenar të Eric Roth, “Here” sjell bashkë Tom Hanks dhe Robin Wright, që i japin jetë një historie intime të një çifti që përjeton ndryshime përmes dekadave, të paraqitura nga perspektiva e një dhome të vetme. Duke kaluar nga e kaluara e largët në të ardhmen, kjo qasje eksperimentale sfidon kufijtë teknologjikë të kinematografisë dhe ofron një reflektim mbi kalimin e kohës dhe ndikimin e saj në jetën njerëzore.

Jurori #2 Clint Eastwood, në moshën 94-vjeçare, arrin të na befasojë sërish me thriller-in e tij të fundit “Juror #2,” një dramë gjyqësore ku Nicholas Hoult luan një juror që përballet me një dilemë të rëndë morale. Duke rikujtuar një aksident të errët dhe të zymtë, Justin Kemp lufton mes ndjenjës së detyrës për të mbrojtur një të pafajshëm dhe frikës se mund të jetë vetë i përfshirë në krimin që po gjykohet. Kjo dramë është një testament i talentit të Eastwood për të sjellë histori të fuqishme dhe të tensionuara, që e mbajnë publikun të mbërthyer deri në fund.

Këto filma, secili me një temë dhe stil unik, premtojnë të sjellin emocione të ndryshme për çdo shikues, duke eksploruar të pathënat e jetës dhe duke sfiduar kufijtë e artit filmik./BBC/