Nga prof,dr. Hazir Çadraku – Mbrojtja dhe siguria në punë nuk njohin kufij, në të kanë të drejtë të gjithë njerëzit në botë. Si e tillë, mbrojtja dhe siguria paraqet një proces i cili daton që nga fillimi i veprimtarisë së njeriut. Kështu që, edhe në ditët e sotme mbetet një sfidë globale.
Të dhëna të shkruara dhe elektronike tregojnë se në sektorë të ndryshëm pune, të punësuarit ballafaqohen me lëndime të llojeve të ndryshme, të shoqëruara në jo pak raste edhe me humbje të jetës së tyre në vendet e punës. Sot, edhe pse teknika, teknologjia dhe shkenca janë zhvilluar në shkallë të lartë, duke ofruar kushte në kryerjen e punëve në mënyrë më të lehtë, më të shpejtë dhe më të sigurt, megjithatë lëndimet dhe vdekjet në vende pune mbeten një sfidë e cila duhet të konsiderohet me prioritet nga çdo sistem dhe shoqëri. Mund të themi se është e pa mundur që të arrihet siguri dhe mbrojtje absolute gjatë kryerjes së aktiviteteve në një vend pune.
Një përgjigje e kësaj që theksuam më sipër, do të ishte parandalimi. Parandalimi do të ishte zgjedhja më e mirë, sepse i njëjti argumenton pohimin: “parandalimi është më i mirë se kurimi”.
Koncepti i parandalimit tanimë është një qasje e cila theksohet në direktiva të vendeve të Bashkimit Evropian, që paraqet në vete një qasje praktike ndaj problemeve të cilat kanë të bëjnë me mbrojtjen dhe sigurinë e shëndetit në punë.
Kjo do të thotë se është me prioritet që të vlerësohen dhe analizohen vendet dhe proceset e punës për të identifikuar të gjitha rreziqet e mundshme, të cilat mund të jenë afatshkurtra dhe afatgjata, me qëllim që më pas të ndërmerren aktivitete, veprime dhe masa për parandalimin (shmangien) e tyre, duke u mbështetur në praktika, teknika, teknologji dhe punë kërkimore shkencore. Mbrojtja dhe siguria e shëndetit në punë nuk është një degë e re shkencore. Ajo është e vjetër po aq sa është edhe vetë njerëzimi, e aplikuar në praktikë me mënyra, metoda dhe mjete të kohës. Në lidhje më mbrojtjen dhe sigurinë në punë, shënime të shkruara në nivelin global gjenden qysh në vitin 1437, ndërsa në nivelin rajonal, respektivisht në vendet e Ballkanit, ku ndodhet edhe vendi ynë, mbrojtja dhe siguria e shëndeti në punë zë fill në vitin 1833. Në territorin e Kosovës mbrojtja dhe siguria e shëndetit në punë filloi të përcaktohet me dispozita ligjore që nga viti 1922. Në atë kohë, respektivisht në harkun kohor të viteve 1921-1922, ishte nxjerr ligji i parë për mbrojtje në punë. Pas përfundimit të luftës së dytë botërore, në vitin 1965, del ligji i mbrojtjes në punë. Këto të dhëna kanë rëndësi historike: e para për të treguar se mbrojtja në punë nuk është një lëmi e re, dhe e dyta, për të treguar se në atë kohë territori i Republikës së Kosovës (së sotme) ishte në kuadër të ish-sistemit juridik të Jugosllavisë. Sot, mbrojtja dhe siguria e shëndetit në punë në Republikën e Kosovës është e rregulluar me akte juridike. Kushtetuta e Republikës së Kosovës, e cila është akti më i lartë juridik në shkallë vendi, garanton të drejtën në punë dhe zgjedhjen e profesionit (neni 49), si dhe në nenin 51 thekson mbrojtjen shëndetësore dhe sociale. Pra, në mënyrë më të zgjeruar është theksuar se e drejta në punë garantohet dhe secili person është i lirë të zgjedh profesionin dhe vendin e punës. Prandaj, në këtë këndvështrim, mund të themi se bashkë me të drejtën e garantuar për punë, është edhe e drejta për mbrojtje dhe siguri gjatë ushtrimit të veprimeve dhe aktiviteteve gjatë realizimit të një pune. Në përgjithësi mund të theksoj se Kushtetuta e Republikës së Kosovës ka normuar mbrojtjen dhe sigurinë në punë, si një e drejtë e njeriut e cila realizohet përmes ndërmarrjes së masave dhe veprimeve që sigurojnë kushte të sigurta pune, mbrojtjen e shëndetit dhe mbrojtjen e integritetit fizik dhe moral. Më hollësisht, e drejta për mbrojtje dhe siguri në punë në Republikën e Kosovës është e rregulluar me ligje, udhëzime administrative, rregullore dhe aktet tjera juridike, të cilat rrjedhin apo detyrohen nga ligjet. Pra, siguria dhe shëndeti në punë është rregulluar në ligjin Nr. 04/L-161, qëllimi i të cilit është përcaktimi i masave për përmirësimin e shkallës së sigurisë dhe shëndetit të të punësuarve në punë. Sipas ligjit Nr. 04/L-161, siguria dhe shëndeti në punë definohet si pjesë përbërëse e organizimit të procesit të punës, duke ndërmarrë masat parandaluese, që kanë synim përmirësimin e kushteve të punës, mbrojtjen e shëndetit të punëtorëve, përmirësimin e ambientit të punës, mbrojtjen fizike dhe psikike të të punësuarve dhe të të tjerëve, që marrin pjesë në procesin e punës. Çështjes së mbrojtjes dhe sigurisë së shëndetit në punë kujdes i veçantë i është kushtuar edhe në ligjin Nr. 03/ L-212, respektivisht në kreun VI, neni 42, në të cilin theksohet mbrojtja dhe siguria në punë. E një rëndësi të veçantë për sa i takon sigurisë dhe shëndetit në punë, është edhe rregullorja për kriteret minimale për mbrojtje dhe sigurinë e shëndeti në punë. Po ashtu, edhe kuadri institucional në të dy nivelet, në atë qendror dhe lokal, është mjaftë mirë i konsoliduar, si në aspektin hartimit të kuadrit ligjor (transpozim të direktivave të BE-së), po ashtu edhe në hartimin e strategjive, planeve të veprimit dhe ngritjes së kapaciteteve humane, për të menaxhuar dhe kontrolluar zbatimin e dispozitave ligjore për sa i takon mbrojtjes dhe sigurisë së shëndetit në punë. Ndonëse ende kërkohet angazhim, koordinim, bashkëpunim ndërinstitucional, përfshirë këtu institucionet akademike kërkimore shkencore, siç është në këtë rast UBT, është një nga institucionet e arsimit të lartë më kredibile, që ofron mundësi për të zhvilluar programe dhe projekte kërkimore për avancimin e lëmit të mbrojtjes dhe sigurisë në punë. Po të kthehemi për të parë se cila është detyra e mbrojtjes dhe siguria në punë, atëherë themi se qëllimi kryesor i saj është parandalimi i numrit të vdekjeve, lëndimeve, sëmundjeve profesionale etj., në vendet e punës, si dhe humbjeve financiare dhe materiale të cilat janë apo mund të jenë rrjedhojë e vdekjeve, lëndimeve, sëmundjeve në vende pune, përfshirë këtu edhe përcaktimin e rregullave dhe sjelljet në mjedisin e punës. Vendi i punës definohet ai vend pune ose ajo hapësirë, nën mbikëqyrjen direkte dhe indirekte të punëdhënësit, ku të punësuarit qëndrojnë dhe kryejnë veprimtari dhe aktivitete pune brenda një orari të caktuar kohor. Në përgjithësi, vendi i punës është një vend apo hapësirë, ku i punësuari pjesën më të madhe të ditës e kalon aty. Mbrojtja në punë definohet si bashkësi e aktiviteteve teknike, juridike, shëndetësore, sociale, psikologjike, pedagogjike, etj., me ndihmën e të cilave parandalojmë dhe minimizojmë rreziqet të cilat mund të jenë potencial për rrezikimin e jetës dhe shëndetit të të punësuarve gjatë kryerjes së punëve në një vend pune. Ashtu siç janë të ndryshme profesionet dhe punët që bëjmë, po ashtu edhe vendet e punës janë të ndryshme. Pra, dallohen në aspektin e paraqitjes së rreziqeve dhe masave të cilat duhet të ndërmerren për parandalimin e tyre. Në vendin tonë, ndër vendet e punës të cilat konsiderohen me shkallë të lartë rreziku janë: vendet e punës në miniera dhe në ndërtimtari, duke mos anashkaluar edhe sektorë të tjerë. Mirëpo, mbështetur në të dhënat nga raporte institucionale, të cilat kanë përgjegjësi dhe detyrë për të menaxhuar, kontrolluar, monitoruar dhe raportuar për mbrojtjen dhe sigurinë e shëndetit në punë, rezulton se puna në sektorin e ndërtimit është me shkallë rreziku të lartë. Ky pohim argumentohet nga të dhënat zyrtare të publikuara në raporte të cilat, që nga viti 2000, e deri më sot, sektorin e ndërtimit e nxjerrin me numrin më të madh të të punësuarve, të cilët kanë humbur jetën dhe kanë pësuar lëndime në shkallë të ndryshme. Kështu, vetëm në këtë vit (2018), është raportuar se kemi 23 të punësuar të cilët kanë humbur jetën në vend pune në sektorin e ndërtimit. Kjo e dhënë dhe të dhënat nga vitet paraprake janë shqetësuese dhe sinjalizojnë apo janë një alarm, i cili duhet të dëgjohet me kujdes nga të gjitha institucionet me përgjegjësi direkte dhe indirekte për të ndërmarrë masa për parandalimin e tyre. Pse vjen deri tek këto ngjarje/ndodhi me fatalitet, është vështirë të definohet me saktësi, për arsye se në këto ndodhi ndikojnë një numër i madh faktorësh. Pra, nuk kemi të bëjmë me vetëm një faktor, edhe sepse sipas të dhënave statistikore të publikuara, tregohet se “Faktori Njeri” tek lëndimet është i pranishëm në 90% të rasteve. Prandaj, me të drejtë psikologjia e punës shtron disa pyetje të cilat kërkojnë përgjigje: Pse ngjajnë lëndimet?, Cili është shkaku që njeriu të gabojë? Në mos ekziston tek individët prirja për lëndime?. Për t’iu dhënë përgjigje pyetjeve të shtruara janë bërë shumë matje dhe hulumtime, të cilat si përfundim kanë nxjerrë se lëndimet asnjëherë nuk ndodhin për efekt të një shkaku. Si përfundim, del se lëndimet janë kombinim i shumë rrethanave që favorizojnë ndodhjen e lëndimit, apo janë të paraqitura në të njëjtën kohë. Në anën tjetër, çdo aksident ndodh për shkak të gabimeve, e ato vijnë nëse i punësuari nuk di të punojë sigurt, nuk mund të punojë i sigurt dhe nëse nuk do të punojë i sigurt. Si konstatim, nga kjo që theksuam më lartë, del të jetë se aksidentet të cilat sot ndodhin në vende pune në sektorin e ndërtimit në vendin tonë lidhen me to. Pra, ka të punësuar në sektorin e ndërtimit të cilët nuk dinë të punojnë sigurt. Ky pohim mbështet në praktikën e moshës së të të punësuarave në sektorin e ndërtimit, ku vlerësohet se mbi 60% janë me moshë të re (17-35 vjeç), dhe si të tillë, të rinjtë kanë më tepër prirje të vetëbesimit, i mbivlerësojnë mundësit e veta dhe nuk kujdesen aq për rreziqet, pra kanë prirje për të sjell veten në rrezik. Pra, janë më pak vigjilent, nuk vlerësojnë si dhe sa duhet rrezikun dhe pasojat që mund t’i kenë prej tij. Element tjetër pse ata nuk dinë të punojnë sigurt është edhe përgatitja profesionale (p.sh. shkolla profesionale teknike ndërtimore, etj.), apo arritja e shkathtësive teknike dhe operative për të punuar sigurt, përmes trajnimeve e formave të tjera. Pse nuk mund të punojnë sigurt?. Përgjigja në këtë pyetje gjendet tek punëdhënësi, i cili ka për detyrë dhe përgjegjësi (sipas Ligjit Nr. 04/L-161, Nr.03/L-212 etj.) të sigurojë kushte pune me standarde të cilat parandalojnë lëndimet, aksidentet me fatalitet, etj. Një ndihmesë apo kontribut i theksuar në këtë përgjigje do të vinte nga shtimi i intensitetit të kontrollit dhe monitorimit nga ana e inspektoratit të punës në nivel qendror dhe lokal në kantier ndërtimi (vendpunishte). Nuk do të punojë sigurt?. Përgjigja për këtë pyetje do të gjendet me kombinim të një vargu veprimesh, si p.sh: identifikimi i elementeve që e shtyjnë të punësuarin, pra pse ai/ajo “nuk dëshiron të punojë sigurt” (njohuria e pamjaftueshme, sëmundje, pakënaqësi shpirtërore, etj.), ndërrimi i pozicionit të punës-vendit të punës, trajnimit teorik, praktik dhe testit të njohurive, masave sociale etj., dhe nëse pas këtyre masave nuk do të vërehej ndonjë përmirësim, do të duhej të nxirrej nga aktivitetet ndërtimore dhe të rekomandohej për ndonjë aktivitet në sektorë të tjerë. Në përgjithësi, mund të themi se disa nga faktorët e mundshëm të cilët shpijnë në lëndime, fatalitet dhe ndikime në funksione psikologjike në një vend pune, janë: aftësia, karakteristikat e personalitetit, kushtet e mjedisit të punës, mjedisi social i punës, motivimi për punë, qëndrimi, gjendja psikofizike të organizmit, etj. Në kuadër të faktorëve, një rëndësi të veçantë ka edhe lodhja, ku sipas disa statistikave, rezulton se 25% e fatkeqësive vijnë nga lodhja. Po ashtu, shqetësimi i tepërt, kënaqësia dhe pakënaqësia i sjellin lëndimet. Sipas statistikave, rezulton se rreth 50% e lëndimeve janë nga depresioni shpirtëror. Përdorimi i pijeve alkoolike në vende pune (në veçanti në ndërtimtari, ku puna është në lartësi dhe thellësi), sjell shkallë të lartë rreziku, jo vetëm për të punësuarin në gjendje të dehur, por edhe për të punësuar të tjerë dhe për mjedisin rrethues në përgjithësi. Rol të rëndësishëm luan edhe udhëheqja. Udhëheqja joadekuate sjell pakënaqësi të të punësuarit dhe si efekt i këtyre pakënaqësive vjen deri tek lëndimet dhe aksidentet e tjera. Pra, në një masë të vogël apo të madhe, këta janë disa nga treguesit të cilët dërgojnë ose edhe janë duke dërguar në lëndime, vdekje dhe elemente të tjera të të punësuarave në sektorin e ndërtimit. Ka mendime se 98% e lëndimeve në vende pune mund të parandalohen. Për sa më lartë, tejkalimi apo për të dhënë përgjigje afatgjate me qëllimin e vetëm për të parandaluar dhe minimizuar sa më shumë numrin e të lënduarve dhe vdekjeve në sektorin e ndërtimit në shkallë vendi, do të duhej të ndërmerren masat si në vijim: organizative, teknike, sociale, pedagogjike, psikologjike, ergonomike, etj.
Si përfundim: – Sektori i ndërtimit në shkallë vendi mbetet me shkallë të lartë të rrezikut;
– Ka një shqetësim sa i takon trendit në rritje të vdekjeve dhe lëndimeve në vendet e punës;
– Mungesa e investimeve nga punëdhënësit në organizmin e trajnimeve për të punësuarit;
– Në shumë situata punëdhënësit nuk aplikojnë masat e mbrojtës për sigurinë e shëndetit në punë;
– Në shumë raste punëdhënësit nuk zbatojnë dispozitat ligjore për siguri në punë;
– Ka mungesë të kontrollit dhe monitorimit nga ana e inspektoratit të punës në kantiere ndërtimi;
– Ka mungesë të planeve për mbrojtje dhe sigurinë e shëndetit në punë në kantier ndërtimi;
Mungesë e bashkëpunimit institucional dhe institucioneve të arsimit të lartë për gjetjen e zgjidhjeve teknike, teknologjike dhe shkencore, të cilat do të parandalonin lëndimet dhe aksidentet në punë; Disa rekomandime:
– Rritja e shkallës së kontrollit dhe monitorimit nga inspektorati i punës;
– Zbatimi i dispozitave ligjore nga punëdhënësit dhe të punësuarit;
– Investime më të mëdha nga punëdhënësit në masat parandaluese për mbrojtje dhe sigurinë e shëndetit në punë;
– Hartimi i planeve për mbrojtje dhe siguri në punë nga punëdhënësit;
– Punëdhënësit të ndërmarrin masa për trajnime profesionale dhe masa e veprime konkrete për mbrojtje në punë;
– Rritja e shkallës së koordinimit dhe bashkëpunimit ndërmjet institucioneve, institucioneve të arsimit të lartë dhe punëdhënësve, në gjetjen e zgjidhjeve për ruajtjen dhe mbrojtjen e shëndetit në punë;