Kosova është një vend i vogël, në Ballkan i rrethuar nga Serbia, Mali i Zi, Shqipëria dhe Maqedonia. Ajo shpalli pavarësinë e saj më 2008. Si e tillë, Kosova mbetet e prekshme ndaj një numri kërcënimesh të jashtme, duke përfshirë ato të shkaktuara nga kriminelët kibernetikë.
Infrastruktura digjitale e Kosovës është ende në fazat fillestare te saj dhe vendit i mungojnë burimet dhe ekspertiza për t’u mbrojtur siç duhet nga kërcënimet në internet. Pavarësisht nga kjo, krimi kibernetik është në rritje në vend, me kriminelët që synojnë organizatat e sektorit privat dhe publik për të vjedhur para, të dhëna dhe informacione konfidenciale.
Kërcënimet kibernetike vijnë në shumë forma, duke përfshirë malware, phishing, dhe malware. Malware është një lloj softueri keqdashës që mund të përdoret për të pasur qasje në një sistem kompjuterik ose rrjet. Phishing është përdorimi i email-eve mashtruese ose uebsajteve për të mashtruar përdoruesit në dhënien e informacionit të ndjeshëm. Një program kompjuterik i keq që kyç sistemin e përdoruesit dhe kërkon një shpërblesë në këmbim të aksesit. Këto kërcënime shpesh përdoren nga kriminelët kibernetikë për të pasur qasje në informacione të ndjeshme ose për të ndërprerë operacionet e një organizate. Ato mund të përdoren gjithashtu për të nisur sulme kibernetike ndaj infrastrukturës kritike, të tilla si rrjetet energjitike apo rrjetet e telekomunikacionit. Ky lloj sulmi mund të shkaktojë ndërprerje të konsiderueshme dhe dëme ekonomike.
Kërcënimi i sulmeve kibernetike ka pasoja serioze për sigurinë kombëtare të Kosovës. Një sulm i suksesshëm mund të komprometojë infrastrukturën kritike të vendit, duke çuar në ndërprerje të gjerë dhe dëme ekonomike. Mund të ekspozojë gjithashtu të dhënat konfidenciale dhe të vë në rrezik sigurinë e shtetasve të Kosovës. Kriminelët kibernetikë po synojnë gjithashtu gjithnjë e më shumë organizatat e sektorit privat në vend. Këto sulme mund të kenë pasoja shkatërruese financiare, pasi bizneseve mund t’u duhet të paguajnë shuma të mëdha parash për të rimarrë të dhënat e tyre të vjedhura ose për të riparuar sistemet e dëmtuara.
Përdorimi i armëve kibernetike nga akterët shtetërorë është gjithashtu një shqetësim në rritje për Kosovën. Armët kibernetike janë mjete të fuqishme që mund të përdoren për të synuar infrastrukturën kritike, për të ndërprerë operacionet e një organizate ose edhe për të nisur luftën kibernetike. Këto armë mund të shkaktojnë dëme të konsiderueshme në ekonominë e një vendi dhe mund të përdoren për të fituar një avantazh në një konflikt. Gjatë konflikteve të fundit politike me Serbinë rreth “Asociacionit të komunave”, Kosova po përballet me një numër në rritje kërcënimesh kibernetike dhe është thelbësore që vendi të ndërmarrë hapa për të mbrojtur veten.
Hapi i parë është forcimi i mbrojtjes kibernetike të vendit, duke investuar në teknologjinë më të fundit dhe trainimin e personelit në kibernetikë. Kjo do të sigurojë që vendi të jetë më i përgatitur për të mbrojtur veten kundër kërcënimeve kibernetike. Hapi i dytë është zhvillimi i një strategjie tërësore të kibernetikës që përshkruan objektivat e vendit dhe përshkruan masat që duhen marrë për të mbrojtur kufijtë digjitalë të tij. Kjo strategji duhet të përfshijë zbatimin e standardeve të rrepta të sigurisë kibernetike, si dhe masat për të luftuar krimin kibernetik dhe për t’iu përgjigjur sulmeve kibernetike. Hapi i tretë është zhvillimi i partneriteteve ndërkombëtare me vende dhe organizata të tjera për të ndarë informacionin dhe burimet. Kjo do të ndihmojë Kosovën të kuptojë më mirë kërcënimet me të cilat po përballet dhe të zhvillojë strategji më të mira për mbrojtjen e kufijve digjitalë të saj. Hapi i katërt është të punohet me sektorin privat për të siguruar që bizneset të kenë mbrojtje të përshtatshme të sigurisë kibernetike. Duke punuar me sektorin privat, Kosova mund të sigurojë se bizneset janë më të afta të mbrojnë veten nga kërcënimet kibernetike.
Edukimi dhe ndërgjegjësimi i kibernetikës janë thelbësore për mbrojtjen e kufijve digjitalë të Kosovës. Shtetasit e vendit duhet të ndërgjegjësohen për rreziqet e shkaktuara nga kërcënimet kibernetike dhe hapat që mund të ndërmarrin për të mbrojtur veten. Kjo nënkupton të qëndrosh i përditësuar me softuerin më të fundit të sigurisë dhe të shmangësh email-et ose faqet e internetit të dyshimta. Bizneset gjithashtu duhet të jenë në dijeni të rreziqeve të shkaktuara nga kërcënimet kibernetike dhe të sigurohen se kanë në vend masat e duhura të sigurisë kibernetike. Kjo përfshin mbajtjen e sistemeve të tyre të përditësuara, zbatimin e autentifikimit me dy faktorë dhe trajnimin e stafit të tyre në cybersecurity.
Qeveria dhe bizneset mund të ndërmarrin hapa për t’u mbrojtur nga kërcënimet kibernetike. Ato përfshijnë zbatimin e standardeve të rrepta të sigurisë kibernetike, investimin në teknologjitë më të fundit të sigurisë dhe zhvillimin e një strategjie tërësore të sigurisë kibernetike. Qeveria dhe bizneset duhet gjithashtu të investojnë në trainimin e personelit dhe programet e ndërgjegjësimit për të siguruar që personeli të jetë në dijeni të rreziqeve të shkaktuara nga kërcënimet kibernetike dhe hapat që mund të ndërmarrin për të mbrojtur veten. Kjo përfshin të qëndrosh i përditësuar me softuerin më të fundit të sigurisë dhe të shmangësh email-et ose faqet e internetit të dyshimta. Ata duhet të punojnë gjithashtu me organizatat ndërkombëtare dhe vende të tjera për të ndarë informacionin dhe burimet. Kjo do t’i ndihmojë ata të kuptojnë më mirë kërcënimet me të cilat po përballen dhe të zhvillojnë strategji më të mira për mbrojtjen e kufijve dixhitalë të tyre.
Organizatat ndërkombëtare si Bashkimi Evropian dhe Kombet e Bashkuara mund të luajnë një rol në mbrojtjen e kufijve dixhitalë të Kosovës. Këto organizata mund të ofrojnë ndihmë teknike për vendin dhe ta ndihmojnë atë për të zhvilluar mbrojtjen e saj kibernetike. Ato mund të ofrojnë gjithashtu ndihmë financiare dhe burime për të ndihmuar vendin të mbrohet nga kërcënimet kibernetike. Organizatat ndërkombëtare gjithashtu mund të ofrojnë mbështetje në formën e kërkimit, trajnimit, dhe programeve të ndërgjegjësimit. Kjo do të ndihmojë për të rritur ndërgjegjësimin rreth kërcënimeve kibernetike dhe hapave që mund të ndërmerret për t’u mbrojtur prej tyre.
Kosova është një vend i vogël, pa dalje në det në Ballkan, me një popullsi prej rreth 2 milionë banorësh. Ajo ndeshet me një numër sfidash të sigurisë kombëtare, duke përfshirë ato të shkaktuara nga kriminelët kibernetikë. Kërcënimet kibernetike kanë pasoja serioze për sigurinë dhe ekonominë e vendit dhe është thelbësore që ajo të ndërmarrë hapa për të mbrojtur veten. Si një perfundim vendi duhet të investojë në teknologjitë më të fundit dhe trajnimin e personelit, të zhvillojë një strategji të përgjithshme të cybersigurisë dhe të punojë me organizatat ndërkombëtare dhe vende të tjera (të tilla si SHBA, Izraeli dhe SHBA) për të ndarë informacionin dhe burimet. Vetëm atëherë do të jetë në gjendje të mbrojë veten siç duhet nga kërcënimet kibernetike dhe të garantojë sigurinë e shtetasve të saj.
Shënim:
(Autori është doktor shkence, profesor në UBT, njohës i Sigurisë Ndërkombëtare, krimeve kibernetike dhe terrorizmit ndërkombëtar)